پس از مواد قندی و نشاسته ای، چربی ها اصلی ترین ماده تامین کننده انرژی مورد نیاز بدن انسان می باشند و با توجه به نقشی که در حیات انسان دارند، از جمله کالاهای مصرفی ضروری به شمار می آیند. امروزه چربیها، یکی از اجزای اصلی تغذیه مردم در سراسر جهان به شمار می رود. هرشخص ، روزانه به 45 گرم چربی (حیوانی یا نباتی ) نیاز دارد. در حدود 15 درصد کالری موردنیاز بدن را چربی تأمین می کند. هر گرم چربی تقریبا 9 کالری انرژی تولید می کند که در مقایسه با 4 کالری انرژی حاصل از یک گرم پروتئین کربوهیدراتها، بسیار شایان توجه است . علاوه بر جنبه مصرفی و ارزش غذایی روغنهای خوراکی ، زنجیره تامین روغن های خوراکی ، در بین زنجیره های تامین فرآورده های غذایی اهمیت ویژه ای دارد. زیرا براساس نظر آن دسته از صاحبنظران توسعه که صنعت را محور و نیروی محرک رشد و توسعه اقتصادی جوامع می دانند، صنایعی از اهمیت ویژه برخوردارندکه بیشترین ارتباطهای قبل و بعد را با صنایع یا دیگر بخشهای اقتصادی ایجاد نمایند.صنعت روغنکشی و تصفیه روغن را می توان از این دسته صنایع دانست. این گونه صنایع، بادریافت بخشی از محصولات کشاورزی (ایجاد تقاضادر بخش کشاورزی )، روغن نباتی تولید می کنند که از این محصول درصنایع غذایی، و از پسماند این صنعت ، در بخش دام و طیور،استفاده می گردد.

از سوی دیگر به دلیل اهمیت روغن ها در تغذیه و امنیت غذایی جامعه و همچنین ایجاد اشتغال و درآمد برای اجزای زنجیره تامین آن، محصولی است که همواره مورد حمایت دولت بوده و طی سالیان متمادی از سیاست های حمایتی به صورت یارانه مصرف در جهت حمایت از مصرف کننده برخوردار بوده است. با توجه به اهمیت روغن نباتی به عنوان ماده ای ضروری در سبد مصرفی خانوار شهری و روستایی، تحلیل زنجیره تامین روغن های خوراکی علاوه بر تعیین سیاست های حمایتی مناسب حاکمیتی و ترسیم راهبردهای مناسب آثار رفاهی زیادی می تواند به همراه داشته باشد.

بخش اول:

بخش اول زنجیره تامین روغن های خوراکی را مواد اولیه زنجیره تشکیل میدهد. مواد اولیه این زنجیره توسط سه بخش کشاورزی، واردات و بسته بندی تامین میشود. واردات دانه و روغن خام و تولید دانه های روغنی توسط بخش کشاورزی از اجزای مهم زنجیره تامین روغن های خوراکی میباشد که مواد اولیه اصلی زنجیره توسط آن ها تامین میشود.بطور کلی روغنهای خوراکی را معمولاً از چربیهای نباتی یا حیوانی به دست می آورند. چربیهای نباتی در دمای اتاق مایعند. این نوع روغنها را اغلب از گیاهان، مغز میوه، دانه گیاه و... تهیه میکنند. البته اغلب چربیهای حیوانی در دمای اتاق به حالت جامدند و بنابراین نمیتوان آنها را جزو روغن به حساب آورد. اما برخی جانوران از جمله ماهی، وال و برخی از حیواناتی که در آب و هوای سرد زندگی میکنند، چربی بدنشان به حالت روغن مایع میباشد. بطور کلی بزرگترین منبع تولید روغنهای گیاهی، دانه های روغنی مانند سویا، آفتابگردان، کلزا، ذرت، پنبه دانه، بادام زمینی و... و میوه های درختی مانند پالم، زیتون، نارگیل، پسته و... هستند

بخش دوم:

بخش دوم زنجیره تامین فرآورده های روغن های خوراکی را محصولات این زنجیره تشکیل میدهند. به طور کلی روغنها به دو گروه تقسیم میشوند:

•روغنهای با منشاء گیاهی:
روغنهای نباتی خوراکی از دانه گیاهانی مثل سویا، کلزا، پنبه دانه، بادام زمینی و آفتابگردان و... طی فرآیند استخراج و روغن کشی و سپس تصفیه تهیه و بسته بندی شده و برای عرضه به بازار فرستاده میشود. روغنهای نباتی همچون دیگر انواع چربی، از استرهای گلیسیرین و همچنین از مخلوط انواع مختلف اسید چرب تشکیل یافته اند. این روغنها در آب حل نمیشوند، اما در برخی حلال های آلی، محلول هستند. بطور خلاصه روغنهای نباتی (گیاهی) را از گیاهان یا دانه آنها استخراج میکنند. برخی روغنهای گیاهی از جمله روغن دانه شلغم روغنی یا روغن پنبه دانه، بدون انجام عملیات مخصوص بر روی آنها، برای مصرف انسان مناسب نیستند.

•روغنهای با منشاء حیوانی:
روغنها در جیره غذایی، چندین وظیفه مهم را در بدن ایفا میکنند و منابع بسیار مهمی از انرژی می باشند که تا حد ٤٥ الی ٥٠ درصد از کالری مورد نیاز بدن را تامین میکنند. همچنین بعنوان منبع اسیدهای چرب پایه بوده و بصورت حامل ویتامین های محلول در چربی عمل میکنند. در طول 30 سال اخیر تغییرات عمده ای در مورد جایگزینی چربیهای دارای منبع گیاهی به جای چربیهای با منبع حیوانی انجام گرفته است.

محصولات مهم این زنجیره عبارتند از:

1.روغن نباتی مایع: روغن حیوانی به دلیل داشتن مقدار زیادی اسید چرب اشباع، در دمای اتاق به شکل جامد، ولی روغنهای گیاهی به دلیل دارا بودن اسیدهای چرب غیر اشباع معمولاً به شکل مایع و نیمه جامد هستند. به عنوان مثال روغن زیتون، روغن زیتون، روغن کلزا، روغن آفتاب گردان، روغن بادام و... همواره در دمای اتاق به شکل مایع هستند.

2.روغن نباتی جامد: زمانی که اسیدهای چرب غیر اشباع با هیدروژن ترکیب شده و هیدروژن به کربن های پیوند دوگانه اضافه شود عمل هیدروژناسیون صورت پذیرفته است. چنین روغنهایی، روغن هیدروژنه و به طور کلی فرآیندی که طی آن روغن نباتی مایع به روغن نباتی جامد تبدیل میشود، هیدروژناسیون می نامند. روغنهای نباتی جامد دارای ماندگاری بیشتری نسبت به روغنهای مایع هستند اما از طرفی افزایش مصرف اسیدهای چرب اشباع برای سلامتی بسیار مضر بوده و خطر ابتلا به بیماریهای قلبی عروقی را افزایش میدهد(از جمله مضرات بارز روغنهای نباتی جامد، ایزومر ترانس میباشد که در تمامی منابع و ماخذ بر کاهش ایزومر ترانس تاکید شده است.) کاهش ایزومر ترانس روغنهای خوراکی در سال های اخیر از 20 درصد به 10 درصد، در همه تولیدات روغنهای مصرفی خانوار در کشور صورت پذیرفته و این میزان در محصولات بعضی از شرکتها به کمتر از 3 درصد تقلیل یافته است.

3.کنجاله : کنجاله بازمانده جامدی است که پس از روغن کشی از دانه های روغنی به جا می ماند. به عنوان خوراک دام بویژه در تغذیه طیور مورد استفاده قرار می گیرد.

بخش سوم:

بخش سوم زنجیره تامین روغنهای خوراکی، فرآیندهای اصلی در این زنجیره میباشد که شامل:

1.تامین مواد اولیه

2.انواع فرآیندهای تولید شامل روغن کشی، تصفیه و بسته بندی

3.ذخیره سازی دانه های روغنی، روغن خام و روغن تصفیه شده

4.واردات و صادرات

5.توزیع

بخش چهارم:

بخش چهارم زنجیره تامین روغن های خوراکی شامل اطلاعات موجود در زنجیره میباشد این اطلاعات شامل:

1.اطلاعات ظرفیت و میزان تولید دانه های روغنی

2.منابع (زمین، آب و ...) و ظرفیت های نهاده های تولید

3.مراکز و میزان توزیع

4.مقادیر واردات و صادرات

5.مراکز و مقادیر تولید

6.قیمت تمام شده و قیمت فروش

7.سیاستها و حمایت های دولت

8.فعالیتهای سازمانهای پشتیبانی کننده

9.اقدامات تشکل ها و نهادهای غیر دولتی
 

بخش پنجم:

بخش پنجم این زنجیره شامل ذی نفعان اصلی این زنجیره میباشد که عبارتند از:

1.مصرف کنندگان(خانوارها و صنایع غذایی)

2.تولید کنندگان (واحدهای تولیدی و سهام داران)

3.حاکمیت: وزارت جهادکشاورزی (طرح تولید دانه های روغنی از مهم ترین طرح ها در این زمینه بوده که تهیه شده است.)، سازمان ملی استاندارد و وزارت بهداشت

4.واسطه ها: واردکنندگان، صادرکنندگان، توزیع کنندگان و فروشندگان

5.جاگزین ها: واردکنندگان / تولید کنندگان محصولات جایگزین

6.تأمین کنندگان: بخش کشاورزی(دانه های روغنی)، بخش صنعت (صنایع تأمین کننده تجهیزات و ماشینآلات)، بخش خدمات (شامل: خدمات آموزشی و بهداشتی، خدمات انبارداری، خدمات حمل و نقل، عمده فروشی و خرده فروشی، خدمات پولی و مالی)، بخش انرژی برق و سایر حامل های انرژی

7.تشکل های و بنگاههای مهم در زنجیره روغن نباتی عبارتند از: انجمن صنفی صنایع روغن نباتی در کشور، انجمن صنفی صنایع روغن کشی کشور، شرکت توسعه کشت دانه های روغنی، اتحادیه تعاونیهای تولید کنندگان دانه های روغنی، کانون های هماهنگی دانش و صنعت دانه های روغنی، زیتون و روغن های خوراکی، انجمن صنفی صنایع روغن زیتون و زیتون شور، کانون انجمن های صنایع غذایی،انجمن متخصصین علوم و صنایع غذایی ایران .

8.در محیط بینالمللی ذی نفعان این زنجیره عبارتند از: سازمان جهانی فائو، کشورهای تولیدکننده محصولات مشابه، سیاستهای اقتصادی و اجتماعی بینالمللی و تجاری، وارد کنندگان و واسطه ها، شرکتهای اصلی تولیدکننده و مصرف کنند گان جهانی.

نتیجه گیری:

کارایی و اثر بخشی فرآیندها موجب کاهش ضایعات در زنجیره تامین روغنهای خوراکی، خصوصا دانه های روغنی می شود. بهبود فرآیندهای حمل و نقل و ذخیره سازی و همچنین افزایش کارایی صنایع تبدیلی موجب کاهش ضایعات دانه های روغنی و همچنین افت کیفیت آن در مراحل پس از برداشت یا ورود به کشور خواهد شد. برای ارتقای زنجیره تامین روغن های خوراکی علاوه بر ارتقای تک تک اجزای زنجیره مدیریت یکپارچه زنجیره نیز ضروری است، لازمه مدیریت یکپارچه ،داشتن سیستم فناوری اطلاعات یکپارچه در زنجیره است که با استفاده از آن بتوان سیاستهای کلانی را تدوین نمود که منافع هریک از ذینفعان در این زنجیره تامین گردد . در غیر اینصورت نقصان در عملکرد هر یک از حلقه های زنجیره تامین روغن خوراکی مورد نیاز کشور را با چالش جدی مواجه خواهد نمود.


*عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی