کنجاله کلزا، محصول جانبی حاصل از استخراج روغن از دانه‌های کلزا، به دلیل محتوای بالای پروتئین و انرژی، نقشی کلیدی در صنعت دام و طیور دارد. این مقاله به بررسی جامع کنجاله کلزا، از تاریخچه و فرآیند تولید آن گرفته تا ارزش غذایی، کاربردهای متنوع در تغذیه دام‌های مختلف و نکات مربوط به ترکیبات ضد تغذیه‌ای می‌پردازد. هدف این نوشتار، ارائه اطلاعاتی کامل و کاربردی برای متخصصین و فعالان حوزه دامپروری است تا با درک صحیح از پتانسیل‌های این ماده خوراکی، بتوانند جیره‌هایی بهینه و اقتصادی تنظیم کنند.

کنجاله کلزا چیست

کنجاله کلزا ماده باقی‌مانده از دانه‌های کلزا پس از فرآیند استخراج روغن است. این ماده که غنی از پروتئین، فیبر و مواد معدنی است، به عنوان یک منبع پروتئینی جایگزین و اقتصادی در جیره‌های غذایی دام و طیور مورد استفاده قرار می‌گیرد. با توجه به افزایش تقاضا برای منابع پروتئینی در صنعت خوراک دام، کنجاله کلزا اهمیتی فزاینده یافته است. خواص تغذیه‌ای و ترکیبات شیمیایی آن، کنجاله کلزا را به یکی از اجزای اصلی در فرمولاسیون خوراک دام و طیور تبدیل کرده است.

تاریخچه دانه کلزا

تاریخچه کشت و استفاده از دانه کلزا به هزاران سال پیش برمی‌گردد. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این گیاه در مناطق مختلف جهان، از جمله هند و چین، کشت می‌شده است. در ابتدا، روغن کلزا عمدتاً برای مصارف غیرخوراکی مانند سوخت چراغ و روان‌کننده استفاده می‌شد. با پیشرفت تکنولوژی و بهبود نژادهای کلزا، به ویژه کاهش ترکیبات نامطلوب مانند اروسیک اسید و گلوکوزینولات‌ها، استفاده از روغن کلزا در صنایع غذایی و همچنین کنجاله آن در تغذیه دام رواج یافت. این تغییر و تحول، کلزا را به یکی از مهمترین دانه‌های روغنی در سطح جهان تبدیل کرد.

در صد پروتئین کنجاله کلزا و مواد تشکیل دهنده آن 

کنجاله کلزا دارای ترکیبات مغذی متنوعی است که آن را به یک منبع با ارزش در تغذیه دام تبدیل می‌کند. عمده‌ترین اجزای تشکیل‌دهنده آن شامل پروتئین خام، فیبر، چربی باقی‌مانده و مواد معدنی است. درصد این ترکیبات بسته به فرآیند استخراج روغن و نوع دانه کلزا می‌تواند متغیر باشد.

این ترکیبات، کنجاله کلزا را به یک مکمل غذایی ایده‌آل برای تأمین پروتئین و انرژی مورد نیاز حیوانات تبدیل می‌کنند.

فرآیند تولید کنجاله کلزا

تولید کنجاله کلزا شامل سه مرحله اصلی پس از برداشت دانه است:

•   آماده‌سازی دانه: ابتدا دانه‌های کلزا تمیز و از هرگونه ناخالصی پاک می‌شوند. سپس برای افزایش بازدهی استخراج روغن، آن‌ها را پوست‌کنی و خرد می‌کنند.
•   استخراج روغن: روغن از دانه‌های آماده شده به دو روش مکانیکی (تحت فشار) یا با استفاده از حلال (معمولاً هگزان) جدا می‌شود. در روش حلال، روغن با حلال ترکیب شده و سپس با تبخیر حلال، روغن خالص به دست می‌آید.
•   تولید کنجاله: پس از جداسازی روغن، ماده جامد باقی‌مانده که کنجاله نام دارد، خشک و تصفیه می‌شود. این کنجاله سپس خنک و برای بسته‌بندی آماده می‌شود تا به عنوان خوراک دام و طیور مورد استفاده قرار گیرد.

ارزش غذایی کنجاله کلزا برای دام

ارزش غذایی کنجاله کلزا برای دام‌ها بسیار بالاست و آن را به یک منبع مهم پروتئینی و انرژی تبدیل می‌کند. این کنجاله حاوی پروتئین قابل هضم با پروفایل اسید آمینه مناسب است که برای رشد و تولید در دام‌ها ضروری است. علاوه بر پروتئین، کنجاله کلزا منبع خوبی از فیبر، مواد معدنی نظیر فسفر، کلسیم، منیزیم، و ویتامین‌های گروه B است.

در مجموع، با وجود اینکه کنجاله سویا از نظر پروتئین خام و انرژی کمی برتری دارد، اما کنجاله کلزا به دلیل قیمت مناسب‌تر و پروفایل اسید آمینه مکمل (به ویژه متیونین)، می‌تواند به عنوان جایگزین یا مکمل ارزشمندی در جیره‌های دام و طیور استفاده شود. این مقایسه نشان‌دهنده پتانسیل بالای کنجاله کلزا به عنوان یک گزینه اقتصادی و تغذیه‌ای مناسب است.

تأمین خوراک و جیره مناسب

تنظیم جیره متعادل برای سلامت، رشد و حداکثر تولید دام و طیور حیاتی است. کنجاله کلزا با ویژگی‌های تغذیه‌ای خود، می‌تواند در این امر نقش مهمی ایفا کند. میزان استفاده از آن در جیره باید با توجه به نیازهای گونه، مرحله فیزیولوژیکی دام و سطح ترکیبات ضد تغذیه‌ای احتمالی در کنجاله، به دقت تعیین شود.
برای تنظیم جیره بهینه، عوامل زیر حیاتی هستند:

•  آنالیز مواد مغذی: اطمینان از کیفیت و ترکیب دقیق کنجاله کلزا از طریق آزمایشگاه.
•  نیازهای دام: شناسایی دقیق نیازهای پروتئینی، انرژی، اسیدهای آمینه، ویتامین‌ها و مواد معدنی برای هر گونه و مرحله تولید.
•  تعادل اسید آمینه: با توجه به پروفایل اسید آمینه‌ای کنجاله کلزا، ممکن است نیاز به افزودن اسیدهای آمینه سنتتیک نظیر لیزین باشد.
•  سطح گلوکوزینولات: استفاده از کنجاله کلزای با گلوکوزینولات پایین برای جلوگیری از اثرات منفی بر عملکرد دام.

با رعایت این نکات، می‌توان از کنجاله کلزا به عنوان یک جزء مقرون به صرفه و مغذی در جیره دام و طیور بهره‌برداری کرد.

خواص کنجاله کلزا در خوراک دام و طیور

کنجاله کلزا به دلیل دارا بودن پروتئین با کیفیت و سایر مواد مغذی، خواص متعددی در خوراک دام و طیور دارد. این خواص شامل بهبود رشد، افزایش تولید شیر و تخم‌مرغ، و ارتقاء سلامت کلی حیوانات می‌شود.همانند کنسانتره دام و طیور که برای حیوانات بسیار مفید است. وجود فیبر در کنجاله کلزا نیز می‌تواند به سلامت دستگاه گوارش کمک کند.
برخی از خواص مهم کنجاله کلزا عبارتند از:

• منبع پروتئین غنی: فراهم‌کننده پروتئین با کیفیت برای رشد و تولید با پروتئین خام 34-38%.
• پروفایل اسید آمینه مطلوب: حاوی متیونین و سیستئین بالاتر نسبت به کنجاله سویا، که برای پرندگان و برخی دام‌ها ضروری است.
• محتوای فیبر مناسب: کمک به سلامت دستگاه گوارش و تنظیم حرکات روده.
• منبع مواد معدنی: حاوی فسفر، کلسیم و سایر عناصر کمیاب مورد نیاز برای سلامت استخوان و فرآیندهای متابولیک.
• افزایش قابلیت هضم: با استفاده از فناوری‌های جدید و بهبود فرآیند تولید، قابلیت هضم کنجاله کلزا بهبود یافته است.

این ویژگی‌ها، کنجاله کلزا را به یک جزء ارزشمند و قابل اعتماد در جیره‌های غذایی دام و طیور تبدیل می‌کنند.

خصوصیات فیزیکی کنجاله کلزا

خصوصیات فیزیکی کنجاله کلزا نقش بسیار مهمی در نگهداری، حمل و نقل و کاربرد آن در صنایع خوراک‌سازی دارد و شامل رنگ، بو، بافت و رطوبت می‌شود. این محصول معمولاً رنگی از قهوه‌ای روشن تا تیره دارد و بویی ملایم و مشخص دانه‌های روغنی بدون هیچ گونه بوی نامطبوع مانند کپک یا ترشیدگی از خود ساطع می‌کند. بافت کنجاله به صورت پودر یا پرک با اندازه ذرات یکنواخت است که از کلوخه شدن جلوگیری می‌کند و رطوبت آن کمتر از ۱۲٪ است تا از رشد میکروارگانیزم‌ها و کپک‌زدگی جلوگیری شود و پایداری محصول حفظ گردد. همچنین چگالی مناسب کنجاله کلزا باعث حمل و نقل و ذخیره‌سازی بهینه آن می‌شود. رعایت استانداردهای مربوط به این خصوصیات فیزیکی تضمین‌کننده کیفیت و ایمنی کنجاله کلزا است.

کاربرد کنجاله کلزا در پرورش مرغ گوشتی

کاربرد کنجاله کلزا در پرورش مرغ گوشتی و نیز پرورش شترمرغ به‌ عنوان منبع پروتئین مهم است، اما به دلیل محتوای فیبر بالا و ترکیبات خاصی مانند گلوکوزینولات، استفاده از آن نیازمند مدیریت دقیق جیره است. معمولاً کنجاله کلزا تا ۱۰ تا ۱۵ درصد جیره غذایی مرغ‌های گوشتی را تشکیل می‌دهد. این کنجاله دارای متیونین مناسبی است اما ممکن است نیاز به مکمل لیزین برای تعادل اسیدهای آمینه باشد. استفاده از کنجاله‌های اصلاح شده با سطح پایین گلوکوزینولات برای بهبود کیفیت و کاهش اثرات منفی توصیه می‌شود. همچنین، افزودن آنزیم‌های گوارشی به جیره می‌تواند به افزایش هضم‌پذیری کنجاله کمک کند و کارایی تغذیه‌ای را بهبود بخشد. این مدیریت دقیق تضمین‌کننده بهره‌وری بهتر و سلامت مرغ‌ها است.

کاربرد کنجاله کلزا در پرورش مرغ تخم‌گذار

کنجاله کلزا می‌تواند به عنوان منبع پروتئین در جیره مرغ‌های تخم‌گذار نیز استفاده شود، اما برای بهره‌وری بهتر نکاتی باید رعایت شود. معمولاً توصیه می‌شود میزان مصرف کنجاله کلزا تا ۱۰ تا ۱۵ درصد جیره باشد، زیرا مصرف بالاتر ممکن است روی اندازه و کیفیت پوسته تخم‌مرغ تأثیر منفی بگذارد. به‌منظور جلوگیری از تأثیرات نامطلوب گلوکوزینولات و تری‌پتوفان بر عملکرد تیروئید و تولید تخم‌مرغ، استفاده از ارقام کنجاله با سطح پایین گلوکوزینولات ضروری است. همچنین تامین کافی کلسیم و فسفر در کنار کنجاله کلزا اهمیت دارد تا کیفیت تولید تخم مرغ حفظ شود. کنجاله کلزا معمولاً تأثیری بر رنگ زرده ندارد و در صورت نیاز به رنگ خاص، می‌توان از افزودنی‌های مجزا استفاده کرد. مدیریت صحیح و بهینه این ماده می‌تواند به کاهش هزینه‌های خوراک در مزارع مرغ تخم‌گذار کمک کند و عملکرد مطلوب را تضمین نماید.

کاربرد کنجاله کلزا در پرورش گاو شیری

کنجاله کلزا منبعی عالی از پروتئین و اسیدهای آمینه برای گاوهای شیری است. پروتئین قابل هضم در شکمبه و پروتئین عبوری (Bypass Protein) آن، نیازهای پروتئینی گاوهای پر تولید را تأمین کرده و به افزایش تولید و بهبود کیفیت شیر کمک می‌کند.

مزایای کنجاله کلزا در جیره گاو شیری:

• تامین پروتئین: پروتئین با کیفیتی را برای سنتز پروتئین شیر و افزایش تولید فراهم می‌کند.
• اسید آمینه‌های ضروری: حاوی اسید آمینه‌های حیاتی برای تولید شیر، به ویژه متیونین است.
• کاهش هزینه: می‌تواند با جایگزینی جزئی کنجاله سویا، هزینه‌های خوراک را کاهش دهد.
• سلامت شکمبه: فیبر موجود در آن به سلامت شکمبه و جلوگیری از اسیدوز کمک می‌کند.
• بهبود باروری: پروتئین کافی به بهبود باروری گاوهای شیری منجر می‌شود.

با فرمولاسیون دقیق جیره، کنجاله کلزا می‌تواند به یک جزء کلیدی در تغذیه گاوهای شیری تبدیل شود.

کاربرد کنجاله کلزا در پرورش گاو گوشتی

در پرورش گاو گوشتی، هدف اصلی، دستیابی به حداکثر رشد و وزن‌گیری سریع است. کنجاله کلزا با محتوای پروتئین و انرژی مناسب، یک منبع پروتئینی اقتصادی و مؤثر در جیره گاوهای گوشتی محسوب می‌شود که به رشد عضلانی و افزایش وزن روزانه حیوانات یاری می‌رساند.

نکات مهم برای استفاده از کنجاله کلزا در گاو گوشتی:

• تامین پروتئین: به تامین پروتئین لازم برای رشد عضلانی و وزن‌گیری مطلوب کمک می‌کند.
• کاهش هزینه‌ها: استفاده از آن به جای منابع پروتئینی گران‌تر، می‌تواند هزینه‌های تولید را کاهش دهد.
• تعادل انرژی: با وجود پروتئین بالا، انرژی کمتری نسبت به غلات دارد و باید با منابع انرژی دیگر متعادل شود.
• سلامت گوارش: فیبر موجود در آن به سلامت دستگاه گوارش و بهبود عملکرد شکمبه کمک می‌کند.

استفاده از کنجاله کلزا در سطوح مناسب، به بهبود بهره‌وری در تولید گوشت کمک شایانی می‌کند.

دام‌های دیگر (مانند گوسفند و بز)

کنجاله کلزا علاوه بر استفاده در جیره طیور و گاو، به‌عنوان منبع پروتئین مؤثر در تغذیه دام‌های دیگر مانند گوسفند و بز نیز کاربرد دارد. این دام‌ها برای رشد، تولیدمثل و حفظ سلامت نیازمند منابع پروتئینی مناسبی هستند که کنجاله کلزا می‌تواند بهترین خوراک برای بره پرواری نیز باشد و بخشی از این نیاز را تأمین کند. برای استفاده صحیح از کنجاله کلزا در جیره گوسفند و بز، باید به تدریج مصرف آن را افزایش داد تا از بروز مشکلات گوارشی جلوگیری شود. همچنین توجه به میزان گلوکوزینولات و سایر ترکیبات ضد تغذیه‌ای موجود در کنجاله اهمیت دارد. فیبر موجود در این کنجاله برای نشخوارکنندگان مفید بوده و به سلامت شکمبه کمک می‌کند. با مدیریت مناسب، کنجاله کلزا می‌تواند به عنوان یک جزء مقرون به صرفه و مفید در جیره غذایی گوسفند و بز به کار گرفته شود.

کنجاله کلزا در تغذیه مرغ

کنجاله کلزا به‌عنوان منبع پروتئینی جایگزین در تغذیه مرغ‌های گوشتی و تخم‌گذار توجه ویژه‌ای یافته است؛ استفاده از آن در مرغداری‌ها علاوه بر کاهش وابستگی به کنجاله سویا، به تنوع منابع خوراک نیز کمک می‌کند. با این حال، به دلیل وجود ترکیبات خاصی مانند گلوکوزینولات‌ها، مدیریت دقیق سطح مصرف کنجاله کلزا در جیره مرغ‌ها ضروری است و معمولاً میزان مصرف آن تا ۱۰ تا ۱۵ درصد محدود می‌شود. در سطوح مناسب، این کنجاله می‌تواند رشد و عملکرد تولید را به خوبی حفظ کند، اما گلوکوزینولات‌ها ممکن است بر سلامت تیروئید تأثیر بگذارند، بنابراین استفاده از ارقام با گلوکوزینولات پایین اهمیت دارد. همچنین در برخی سویه‌های مرغ تخم‌گذار، به ویژه قهوه‌ای‌ها، مصرف بالای کنجاله کلزا به دلیل وجود سیناپین ممکن است باعث بوی ماهی در تخم‌مرغ شود. با رعایت دقیق فرمولاسیون و انتخاب کنجاله با کیفیت، می‌توان از مزایای اقتصادی کنجاله کلزا در صنعت مرغداری بهره‌مند شد.

ترکیبات ضد تغذیه‌ای کنجاله کلزا

با وجود ارزش غذایی بالا، کنجاله کلزا حاوی برخی ترکیبات ضد تغذیه‌ای است که در گذشته استفاده گسترده از آن را محدود می‌کرد. مهمترین این ترکیبات، گلوکوزینولات‌ها هستند که می‌توانند بر عملکرد تیروئید و مصرف خوراک تأثیر منفی بگذارند. همچنین، ترکیباتی مانند اروسیک اسید (در روغن کلزا)، تانن‌ها، فیتات‌ها و سیناپین نیز در کنجاله کلزا وجود دارند.
برخی از ترکیبات ضد تغذیه‌ای و اثرات آن‌ها:

• گلوکوزینولات‌ها: می‌توانند به تولید ترکیبات گواتروژنیک (تأثیرگذار بر تیروئید) منجر شده و باعث کاهش مصرف خوراک و رشد شوند.
• فیتات‌ها: با اتصال به مواد معدنی مانند فسفر، کلسیم و روی، قابلیت دسترسی آن‌ها را کاهش می‌دهند. استفاده از آنزیم فیتاز می‌تواند این مشکل را تا حدی مرتفع کند.
• تانن‌ها: می‌توانند قابلیت هضم پروتئین را کاهش داده و باعث کاهش مصرف خوراک شوند.
• سیناپین: در مرغ‌های تخم‌گذار (به ویژه سویه‌های قهوه‌ای تخم‌گذار)، می‌تواند به تولید تری‌متیل‌آمین و ایجاد بوی ماهی در تخم مرغ منجر شود.

با پیشرفت در اصلاح نژاد کلزا و تولید ارقام "صفر صفر" (دبل صفر) که حاوی مقادیر بسیار پایینی از اروسیک اسید و گلوکوزینولات‌ها هستند، مشکلات مربوط به ترکیبات ضد تغذیه‌ای تا حد زیادی کاهش یافته است. انتخاب کنجاله از این ارقام، استفاده ایمن‌تر و مؤثرتر از کنجاله کلزا را فراهم می‌آورد.

قیمت کنجاله کلزا

قیمت کنجاله کلزا یکی از عوامل کلیدی در تعیین میزان استفاده از آن در جیره‌های خوراک دام و طیور است که تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد. این عوامل شامل عرضه و تقاضای جهانی، قیمت دانه کلزا، قیمت نفت خام که هزینه‌های حمل و نقل و انرژی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، نوسانات ارزی و شرایط آب و هوایی در مناطق تولیدکننده اصلی می‌شوند. معمولاً کنجاله کلزا نسبت به کنجاله سویا قیمت پایین‌تری دارد که آن را به گزینه‌ای اقتصادی‌تر برای بسیاری از دامداران تبدیل کرده است. از جمله عوامل مؤثر بر قیمت کنجاله کلزا می‌توان به نوسانات عرضه و تقاضا در بازار جهانی، تأثیر مستقیم قیمت جهانی سویا به‌عنوان رقیب اصلی، افزایش هزینه‌های حمل و نقل ناشی از قیمت سوخت و لجستیک، سیاست‌های دولتی مانند تعرفه‌ها و یارانه‌ها و همچنین کیفیت کنجاله، به‌خصوص ارقام با کیفیت بالا مثل دبل صفر اشاره کرد. شناخت و در نظر گرفتن این عوامل به دامداران کمک می‌کند تا بهترین زمان برای خرید و استفاده از کنجاله کلزا را انتخاب کنند و بهره‌وری اقتصادی خود را بهینه سازند.

جمع‌بندی

کنجاله کلزا دیگر صرفاً یک محصول جانبی نیست، بلکه به یک جزء استراتژیک در فرمولاسیون خوراک دام و طیور بدل شده است. با توجه به پیشرفت‌های چشمگیر در اصلاح نژاد که منجر به تولید ارقام با حداقل ترکیبات نامطلوب شده، پتانسیل واقعی این منبع پروتئینی آشکار گشته است. گنجاندن هوشمندانه کنجاله کلزا در جیره، نه تنها به پایداری اقتصادی مزارع کمک می‌کند، بلکه راه را برای تنوع بخشیدن به منابع پروتئینی در صنعت دامپروری هموار می‌سازد. در نهایت، تصمیم‌گیری درباره میزان و نحوه استفاده از کنجاله کلزا باید بر اساس آنالیز دقیق نیازهای تغذیه‌ای و هدف‌گذاری‌های تولیدی صورت گیرد.