پرورش گاو گوشتی یکی از سودآورترین و پرطرفدارترین شاخههای دامپروری است که هم در تأمین نیاز جامعه به گوشت قرمز نقش حیاتی دارد و هم میتواند منبع درآمد پایدار برای دامداران باشد. این حوزه ترکیبی از دانش تغذیه، بهداشت، مدیریت صحیح دام و انتخاب نژادهای مناسب است. اگر به دنبال شروع یک کسبوکار پرسود در روستا یا حتی بهصورت صنعتی هستید، پرورش گاو گوشتی میتواند گزینهای عالی باشد. در این مقاله از صفر تا صد اصول پرورش، تغذیه، نگهداری و نکات کلیدی موفقیت در این مسیر را بررسی میکنیم.
مزایای پرورش گاو گوشتی
در ادامه مزایای پرورش گاو گوشتی را بهصورت کامل، کاربردی و با نکات عملی توضیح میدهم — طوری که هم برای کسی که تازهکار است و هم برای دامدارانی که به توسعه یا صنعتیسازی فکر میکنند، مفید باشد.
۱) بازار پایدار و تقاضای مداوم
- چیست و چرا مهم است: گوشت قرمز در بسیاری از جوامع کالای مصرفی همیشگی است؛ مصرفکنندهها، رستورانها و صنایع تبدیلی بازار ثابتی میسازند.
- چگونه از این مزیت بهره ببریم: شناخت بازار محلی (زمینی/فروشگاهها/صنایع غذایی)، قرارداد با خریداران ثابت (slaughterhouses، قصابیها، رستورانها) و برندینگ (مثلاً «گوشت محلی/طبیعی») باعث کاهش ریسک فروش و کسب قیمت بهتر میشود.
۲) سودآوری بالقوه بالا
- شرح: اختلاف قیمت فروش گوشت و هزینههای ورودی (گاو نر یا گوساله، خوراک، درمان، نیروی کار و سربار) میتواند سود قابل توجهی ایجاد کند.
نکات عملی:
- کنترل هزینه خوراک (بهرهوری خوراک، استفاده از علوفه محلی، فرمول کنسانتره بره پرواری ) تأثیر زیادی روی سود دارد.
- ثبت دقیق هزینه و درآمد، محاسبه نقطه سربهسر و تحلیل ساده سود برای هر رأس به تصمیمگیری کمک میکند.
- فروش مستقیم به بازار یا بستهبندی ارزشافزوده را افزایش میدهد.
۳) دوره پرورش کوتاهتر و گردش سرمایه سریعتر نسبت به گاوهای شیری
- شرح: در سیستم گوشتی هدف رشد سریع تا وزن بازاری است؛ بسته به سیستم (چرای آزاد، پرواربندی، فیدلوت) معمولاً دوره پرواربندی بین ۱۲ تا ۲۴ ماه متغیر است. دوره کوتاهتر یعنی بازگشت سرمایه سریعتر.
- نکته کاربردی: انتخاب نژاد مناسب، خوراک متوازن و مدیریت بهداشتی باعث کاهش زمان رسیدن به وزن هدف و افزایش بازده سرمایه میشود.
۴) تنوع در مقیاسپذیری (از مزرعه کوچک تا واحد صنعتی)
- شرح: پرورش گاو گوشتی انعطافپذیر است؛ میتوانید با چند رأس شروع کنید و با بازار و تجربه مقیاس را افزایش دهید.
- راهنما: برای شروع کوچک، تمرکز روی مدیریت دقیق و بازار محلی داشته باشید؛ برای مقیاس صنعتی، زیرساخت (قفسهبندی، فیدر، مخازن خوراک، نیروی متخصص) و برنامهریزی مالی لازم است.
۵) انتخاب نژاد و بهبود ژنتیکی برای افزایش بازده
- شرح: نژادهای گوشتی مشهور (Angus, Hereford, Charolais, Limousin, Simmental و در مناطق گرمتر Brahman و Nelore) رشد سریعتر، نسبت تبدیل خوراک بهتر یا کیفیت لاشه مطلوبتری دارند.
- کاربرد: انتخاب نژاد متناسب با اقلیم، بازار و هدف (مثلاً کیفیت چربی، وزن لاشه) نقش کلیدی در سودآوری دارد. برنامههای اصلاح نژاد و خرید از تأمینکنندگان معتبر مؤثر است.
۶) فرصتهای جانبی و درآمد تکمیلی
- فروش کود دامی به کشاورزان یا برای فروش بستهبندیشده.
- فروش پوست یا ضایعات به صنایع مرتبط.
- بستهبندی و فروش مستقیم گوشت با برند محلی؛ تولید محصولات فرآوریشده (کالباس محلی، گوشت منجمد).
این فرصتها میتوانند درآمد کلی مزرعه را چند برابر کنند.
۷) کاهش ریسک از طریق تنوع محصولات و بازارها
- شرح: هم فروش لاشه، هم فروش گوساله جوان یا حتی قراردادهای پیشفروش میتواند نوسانات بازار را کاهش دهد. همچنین ترکیب چرای دام با کشاورزی (کشت علوفه) ریسک تأمین خوراک را کم میکند.
۸) قابلیت سنجش و بهبود بازده با شاخصهای قابلاندازهگیری
شاخصهایی که باید دنبال کنید:
- ADG (Average Daily Gain): میانگین وزن افزودهشده در روز.
- FCR (Feed Conversion Ratio): مقدار خوراک لازم برای تولید یک واحد وزن بدن.
- نرخ مرگومیر، درصد لاشه (dressing percentage) و هزینه خوراک به ازای هر کیلو وزن افزوده.
این شاخصها ابزارهایی برای بهینهسازی عملیاتی و اقتصادیاند.
۹) مزیتهای بهداشتی و مدیریتی (در صورت مدیریت صحیح)
- شرح: با مدیریت واکسیناسیون، برنامه تغذیه و قرنطینه مناسب میتوان بیماریها را کنترل کرد؛ دام سالم یعنی رشد بهتر و هزینههای درمانی کمتر.
- نکته عملی: همکاری با دامپزشک، رعایت برنامه واکسن و قرنطینه حیوانات جدید از ورود بیماری جلوگیری میکند.
۱۰) فرصت برای بهبود پایداری و کاربرد روشهای نوین
- مثالها: استفاده از سیستمهای مدیریتی بهینه خوراک (TMR)، استفاده از تکنیکهای کاهش تولید متان (تغذیه مکمل، مخلوط علوفهها)، مدیریت اصولی کود و بازیافت آن. این اقدامها هم هزینهها را کاهش میدهند و هم مزرعه را به سمت کشاورزی پایدار میبرند.
معیارهای انتخاب نژاد گاو گوشتی
پیش از معرفی نژادها، باید معیارهای اتخاب گاو گوشتی را بدانید که در زیر گرفت شده:
اقلیم منطقه: نژاد باید با شرایط آبوهوایی (گرم، سرد، مرطوب، خشک) سازگار باشد.
هدف پرورش:
- تولید گوشت با چربی کمتر و سلامت بیشتر (Lean Meat)
- تولید گوشت با چربی مرمری بالا (Marbling) برای بازارهای لوکس
منابع خوراک: بعضی نژادها در چراگاه رشد خوبی دارند، بعضی نیازمند تغذیه متمرکز هستند.
بازار هدف: ترجیح مصرفکنندگان یا خریداران عمده (مثلاً در ایران معمولاً گوشت کمچربتر ترجیح داده میشود).
دوره رشد و وزن نهایی: برخی نژادها سریعتر به وزن کشتار میرسند.
مقاومت زیاد: مقاومت در برابر بیماریها و شرایط محیطی.
نژادهای محبوب گاو گوشتی در جهان
۱. آنگوس (Angus)
- ویژگیها: معروفترین نژاد گوشتی، رشد سریع، گوشت با کیفیت بالا و مرمری عالی.
- مزایا: زایش آسان، گوشت پرطرفدار، بازارپسندی بالا.
- مناسب برای: مناطق معتدل و بازارهایی که روی کیفیت گوشت تأکید دارند.
۲. هرِفورد (Hereford)
- ویژگیها: مقاومت بالا در برابر شرایط آبوهوایی سخت، رشد خوب در چراگاه.
- مزایا: کمهزینهتر در نگهداری، سازگاری بالا.
- مناسب برای: دامدارانی که چراگاه طبیعی دارند.
۳. شاروله (Charolais)
- ویژگیها: گاوهای سفید یا کرمرنگ، جثه بزرگ، رشد سریع و وزن نهایی بالا.
- مزایا: راندمان گوشت عالی، وزن لاشه سنگین.
- معایب: نیاز به خوراک باکیفیت بیشتر.
- مناسب برای: پرواربندی صنعتی و کسانی که میخواهند وزن بالا تولید کنند.
۴. لیموزین (Limousin)
- ویژگیها: گوشت کمچرب، راندمان بالا، رشد سریع.
- مزایا: محبوب در بازارهایی که گوشت سالم و کمچربی میخواهند.
- مناسب برای: بازارهای داخلی و صادراتی با تقاضای گوشت رژیمی.
۵. سیمِنتال (Simmental)
- ویژگیها: دو منظوره (شیری و گوشتی)، رشد عالی، سازگاری خوب.
- مزایا: تنوع کاربرد، مقاومت بالا.
- مناسب برای: کسانی که میخواهند علاوه بر گوشت، شیر هم بگیرند.
۶. براهمان (Brahman)
- ویژگیها: مقاوم در برابر گرما و بیماریها، پوست شل و برجستگی روی شانه.
- مزایا: بهترین انتخاب برای مناطق گرم و مرطوب.
- معایب: کیفیت گوشت متوسطتر نسبت به آنگوس.
- مناسب برای: مناطق گرمسیری و نیمهگرمسیری.
نژادهای متداول در ایران
در ایران، علاوه بر نژادهای وارداتی، برخی نژادهای بومی و دورگه نیز پرورش داده میشوند:
- سیمینتال و پرورش گاو شیری هلشتاین دورگه: پرورش زیاد در ایران، رشد خوب و سازگاری با اقلیمهای مختلف.
- بومیهای ایران (مثل سرابی، گلپایگانی، سیستانی): مقاومت بالا در شرایط سخت، اما رشد و راندمان پایینتر نسبت به نژادهای اصلاحشده.
- شاروله و لیموزین وارداتی: در واحدهای صنعتی و حرفهای بیشتر استفاده میشوند.
- نژاد براهمان و دورگههای آن: مناسب مناطق جنوبی و گرم.
نکات مهم در انتخاب نژاد برای شروع
- اگر مبتدی هستید، بهتر است با نژادهای سازگارتر و مقاومتر مثل سیمینتال یا هرِفورد شروع کنید.
- اگر سرمایه کافی و دسترسی به خوراک باکیفیت دارید، نژادهای پر بازده مثل شاروله یا لیموزین سود بیشتری خواهند داشت.
- اگر در مناطق گرم ایران هستید، براهمان یا دورگههای بومی گزینه بهتریاند.
- همیشه خرید را از مراکز معتبر و دامداریهای اصلاحنژادی انجام دهید تا از سلامت و اصالت نژاد مطمئن باشید.
شرایط و تجهیزات مورد نیاز برای پرورش گاو گوشتی
برای نگهداری و رشد بهینه گاوهای گوشتی، فراهم کردن محیط مناسب و تجهیزات استاندارد از جمله فضا، آب و خوراک کافی، تهویه، آخور و سیستم مدیریت کود ضروری است.
۱. شرایط محیطی و مکانی
- مکان مناسب: زمین باید دسترسی آسان به آب، خوراک، جاده و بازار فروش داشته باشد.
- آبوهوا: دما و رطوبت کنترلشده باشد؛ دام در گرما و سرما دچار استرس نشود.
- جهت وزش باد: محل نگهداری باید طوری ساخته شود که تهویه طبیعی مناسب داشته باشد.
- فاصله از مناطق مسکونی: برای جلوگیری از مشکلات بهداشتی و بوی نامطبوع.
۲. ساختمان و فضاهای مورد نیاز
سالن یا آغل نگهداری:
- سقف مناسب برای محافظت در برابر باران و آفتاب.
- دیوارهای کوتاه یا نیمهباز برای تهویه.
- کف سیمانی یا خاکی کوبیده با شیب برای خروج فضولات.
- بخش قرنطینه: برای نگهداری دامهای تازه خریداریشده تا از بیماری احتمالی جلوگیری شود.
- انبار خوراک: جای خشک، خنک و دور از رطوبت برای نگهداری علوفه و کنسانتره.
- سیلوی ذرت یا یونجه: برای ذخیره علوفه درازمدت.
- محل دوشیدن یا درمان (در صورت نیاز): برای گاوهایی که چندمنظوره پرورش داده میشوند.
۳. تجهیزات ضروری
- آبخوری اتوماتیک یا حوضچه آب: دسترسی دائمی دام به آب تمیز و خنک (گاو روزانه ۴۰ تا ۷۰ لیتر آب نیاز دارد).
- آخور یا فیدر خوراک: برای مدیریت بهتر مصرف خوراک و جلوگیری از هدررفت.
- ترازو یا باسکول دامی: برای وزنکشی دورهای و کنترل رشد.
- سیستم تهویه و روشنایی: بهویژه در واحدهای بسته و صنعتی.
- سیستم جمعآوری و مدیریت کود: کانال فاضلاب یا گودال ذخیره کود.
- وسایل بهداشتی و دامپزشکی: سمچین، سرنگ، جعبه کمکهای اولیه، تجهیزات واکسیناسیون.
۴. نیروی انسانی و مدیریت
- کارگران آموزشدیده: برای خوراکدهی، تمیزکاری و مراقبت روزانه.
- دامپزشک یا مشاور: برای واکسیناسیون، درمان بیماریها و بهبود راندمان.
- مدیریت ثبت اطلاعات: وزنگیری، خوراک مصرفی، وضعیت بهداشتی و هزینهها باید ثبت شوند.
۵. شرایط تغذیه و خوراک
- علوفه خشک و تر: یونجه، شبدر، سیلوی ذرت.
- کنسانتره: کنسانتره دامی چیست ؟شامل غلات (جو، ذرت، گندم)، سبوس و کنجاله.
- مکملهای معدنی و ویتامینی: برای رشد بهتر و جلوگیری از بیماریهای تغذیهای.
- برنامه تغذیه: باید بر اساس سن، وزن و مرحله رشد تنظیم شود.
۶. شرایط بهداشتی و رفاهی
- واکسیناسیون و پیشگیری: واکسنهای رایج (شامل شاربن، تب برفکی و...) باید طبق برنامه تزریق شوند.
- کنترل انگلها: ضدانگل داخلی و خارجی بهطور دورهای استفاده شود.
- محیط تمیز و خشک: رطوبت زیاد عامل بیماریهای قارچی و تنفسی است.
- محوطه باز و چراگاه: برای کاهش استرس و بهبود سلامتی دام.
۷. تجهیزات اختیاری اما سودمند
- دستگاه خردکن علوفه: برای آمادهسازی خوراک باکیفیت.
- میکسر خوراک (TMR): برای مخلوط کردن دقیق جیرهها در واحدهای صنعتی.
- دوربین و سیستم پایش هوشمند: در واحدهای بزرگ برای مدیریت بهتر.
- پنکه یا کولر آبی صنعتی: در مناطق گرم برای کاهش استرس گرمایی.
تغذیه و مدیریت خوراک گاو گوشتی
تغذیه متعادل و برنامهریزی دقیق خوراک، کلید رشد سالم و افزایش وزن سریع گاوهای گوشتی است.
۱. اهمیت تغذیه در پرورش گاو گوشتی
- حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد هزینههای پرورش مربوط به خوراک است.
- کیفیت و ترکیب جیره تعیینکننده سرعت رشد، نسبت تبدیل خوراک (FCR) و در نهایت کیفیت گوشت است.
- برنامه غذایی باید با توجه به سن، وزن، مرحله پرورش (گوساله یا پرواربندی) و هدف بازار تنظیم شود.
۲. اجزای اصلی خوراک گاو گوشتی
الف) علوفهها (پایه جیره)
- یونجه خشک: منبع عالی پروتئین و فیبر.
- سیلوی ذرت و شبدر: انرژی بالا، قابلیت هضم خوب.
- کاه و کلش: بهعنوان حجمدهنده، ولی باید با مکمل ترکیب شود.
- چراگاه طبیعی: بهترین و ارزانترین منبع خوراک در مناطق دارای مرتع.
ب) کنسانترهها (منبع انرژی و پروتئین)
- غلات: ذرت، جو، گندم (منبع انرژی سریع).
- کنجالهها: کنجاله سویا، کنجاله پنبهدانه، آفتابگردان (پروتئین خام).
- سبوس گندم و برنج: بهعنوان مکمل انرژی و فیبر.
ج) مکملها
- مواد معدنی: کلسیم، فسفر، منیزیم (برای رشد استخوان و متابولیسم).
- ویتامینها: A، D و E برای رشد و سلامت.
- مکملهای رشد و افزودنیها: پروبیوتیکها، بافرها و ضدنفخها.
۳. مراحل تغذیه در دورههای مختلف زندگی
۱) گوساله شیرخوار (تا ۳ ماهگی)
- شیر مادر یا شیر خشک جایگزین: تأمین مواد مغذی اصلی.
- خوراک آغازین (استارتر): ترکیبی از غلات خردشده + مکمل پروتئینی از ۲ هفتگی.
- علوفه نرم: مثل یونجه خشک باکیفیت برای توسعه شکمبه.
۲) گوساله از شیر گرفتهشده (۳ تا ۶ ماهگی)
- افزایش تدریجی مصرف کنسانتره + علوفه خشک.
- انرژی و پروتئین بیشتر برای رشد سریع.
- آب تمیز و کافی همیشه در دسترس.
۳) دوره پرواربندی (۶ تا ۱۸ ماهگی یا بیشتر)
- هدف: رساندن دام به وزن بازاری (۴۰۰–۶۰۰ کیلوگرم).
جیره غالباً شامل:
- ۴۰–۶۰٪ علوفه (یونجه، سیلوی ذرت).
- ۴۰–۶۰٪ کنسانتره (ذرت، جو، کنجاله).
در این دوره نسبت انرژی بالا باید تأمین شود تا افزایش وزن روزانه (ADG) به حدود ۱ تا ۱.۵ کیلوگرم برسد.
۴. اصول مدیریت خوراک
- تغذیه منظم و زمانبندیشده: ۲ تا ۳ بار در روز برای جلوگیری از نفخ و مشکلات گوارشی.
- آب تمیز و کافی: گاو پرواری روزانه ۴۰ تا ۷۰ لیتر آب نیاز دارد.
- کنترل کیفیت خوراک: جلوگیری از کپکزدگی و آلودگی.
- وزنکشی منظم: هر ۳۰ تا ۴۵ روز یکبار برای ارزیابی رشد و تنظیم جیره.
- استفاده از جیره کامل مخلوط (TMR): ترکیب یکنواخت علوفه، کنسانتره و مکملها برای جلوگیری از انتخاب خوراک توسط دام.
- افزایش تدریجی کنسانتره: تغییر ناگهانی جیره باعث اسیدوز شکمبهای میشود.
- مدیریت ذخیره خوراک: انبار خشک و خنک برای علوفه و کنسانتره.
۵. نکات طلایی در تغذیه گاو گوشتی
- نسبت علوفه به کنسانتره: در شروع پرواربندی علوفه بیشتر باشد، سپس به تدریج کنسانتره افزایش یابد.
- پیشگیری از نفخ: استفاده از ضدنفخها یا تغییر تدریجی جیره.
- کنترل ضریب تبدیل خوراک (FCR): هرچه دام با خوراک کمتر وزن بیشتری اضافه کند، سود بیشتر است.
- تنظیم خوراک بر اساس نژاد: نژادهایی مثل شاروله یا لیموزین نیاز به انرژی بالاتری دارند.
- عدم مصرف خوراک کپکزده یا آلوده: باعث مسمومیت و کاهش رشد میشود.
بهداشت و مدیریت بیماریها در پرورش گاو گوشتی
رعایت اصول بهداشتی و مدیریت صحیح بیماریها در پرورش گاو گوشتی نقش اساسی در افزایش بهرهوری، کاهش تلفات و بهبود کیفیت گوشت دارد. برخی نکات کلیدی در این زمینه عبارتاند از:
1. اصول بهداشتی
- محیط سالم: جایگاه گاوها باید خشک، دارای تهویه مناسب و عاری از رطوبت و کود انباشته باشد.
- آب و خوراک سالم: استفاده از آب تمیز و خوراک تازه مانع بروز بسیاری از بیماریهای گوارشی میشود.
- ضدعفونی منظم: تجهیزات، آبشخورها و محل نگهداری باید بهطور مرتب شستشو و ضدعفونی شوند.
2. پیشگیری از بیماریها
- واکسیناسیون: برنامه واکسیناسیون علیه بیماریهایی مثل تب برفکی، شاربن و بیماریهای تنفسی باید بهطور منظم اجرا شود.
- قرنطینه دام جدید: ورود دام جدید به گله باید همراه با قرنطینه ۲ تا ۳ هفتهای باشد تا از انتقال بیماری جلوگیری شود.
- کنترل انگلها: استفاده از داروهای ضدانگل داخلی و خارجی طبق برنامه دامپزشک ضروری است.
3. مدیریت بیماریها
- تشخیص زودهنگام: مشاهده تغییرات در اشتها، رفتار، تنفس یا مدفوع میتواند نشانهای از بیماری باشد.
- مداخله سریع: دام بیمار باید جدا شده و درمان تحت نظر دامپزشک آغاز شود.
- ثبت و پایش بیماریها: ثبت موارد بیماری و واکسیناسیون کمک میکند نقاط ضعف مدیریت شناسایی شوند.
4. نکات تکمیلی
- آموزش کارگران دامداری در زمینه بهداشت و نشانههای بیماری
- استفاده از تغذیه متعادل و مکملهای معدنی و ویتامینی برای تقویت سیستم ایمنی
- مدیریت مناسب تراکم دام برای جلوگیری از استرس و انتقال بیماری
عوامل تأثیرگذار بر سود پرورش گاو گوشتی
- نژاد گاو: نژادهای پربازده مثل شاروله یا آنگوس، وزن نهایی بالاتر و گوشت مرغوبتری دارند.
- هزینه خوراک: حدود ۶۰–۷۰٪ هزینه کل دامداری را شامل میشود.
- هزینه خرید دام اولیه: گوساله یا گاو پرواری.
- هزینه نگهداری و تجهیزات دامداری: ساختمان، آخور، آبخوری، کارگر و دارو.
- مدت پرواربندی: دوره کوتاهتر باعث گردش سرمایه سریعتر و سوددهی بیشتر میشود.
- قیمت گوشت در بازار: بسته به منطقه و فصل متفاوت است.
- تلفات و بیماریها: کاهش تلفات مستقیم روی سود تأثیر دارد.
هزینه تأسیس گاوداری و سوددهی
هزینه تأسیس گاوداری گوشتی بسته به مقیاس، نوع نژاد و تجهیزات متفاوت است. برای مثال، یک گاوداری کوچک با ظرفیت ۱۰ رأس، ممکن است شامل هزینههای زمین و ساختمان (۸۰–۲۲۰ میلیون تومان)، تجهیزات نگهداری (۲۰–۴۰ میلیون تومان)، خرید دام اولیه (۵۰–۸۰ میلیون تومان)، خوراک و مکمل (۳۲–۵۵ میلیون تومان) و نیروی انسانی (۷۲–۹۶ میلیون تومان) باشد.
سوددهی این سرمایهگذاری نیز قابل توجه است. با وزن نهایی حدود ۳۵۰–۴۰۰ کیلوگرم و قیمت هر کیلو گوشت ۱۸۰–۲۰۰ هزار تومان، درآمد حاصل از فروش دام میتواند به بیش از ۳۴۵ میلیون تومان برای ۱۰ رأس برسد، در حالی که هزینهها حدود ۹۰ میلیون تومان است. بنابراین سود تقریبی به حدود ۲۵۵ میلیون تومان میرسد که برای یک واحد کوچک رقم مناسبی است.
جمع بندی
پرورش گاو گوشتی با رعایت اصول علمی و مدیریتی میتواند هم منبع درآمد پایدار و هم راهی برای تأمین گوشت باکیفیت باشد. با انتخاب نژاد مناسب، تأمین خوراک متوازن، رعایت بهداشت و مدیریت بیماریها، استفاده از تجهیزات و محیط استاندارد و برنامهریزی دقیق مالی، دامدار قادر خواهد بود دوره پرواربندی کوتاهتر، بازده اقتصادی بالا و سود قابل توجهی را تجربه کند. همچنین فرصتهای جانبی مثل فروش کود، پوست یا محصولات فرآوریشده میتواند درآمد کلی مزرعه را افزایش دهد و ریسک فعالیت را کاهش دهد، بهگونهای که حتی واحدهای کوچک با سرمایه محدود نیز بتوانند به بهرهوری مطلوب برسند.
نظر شما