افشین اسماعیلی فر، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی
بررسی روند تحول اقتصادی در کشورهای مختلف نشان دهنده نقش و اهمیت بخش کشاورزی در توسعه پایدار این کشورها است. بخش کشاورزی که در گذشته عمدهترین فعالیتهای اقتصادی محسوب میشد، با شکل گیری و رشد نظام سرمایهداری در اروپا ، بهگونهای تکامل یافت که در حال حاضر با فعالیتهای صنعتی در کشورهای پیشرفته درآمیخته و نقش مهمی در جریان تمرکز سرمایه دارد.
نظریههای توسعه ای سالهای 50-1960 تاکید ویژه ای بر استفاده از ظرفیتهای بخش کشاورزی در ایجاد جامعه پیچیده صنعتی داشت، همچنین نظریهپردازان کلاسیک توسعه پایدار نقش بسیار مهم و تعیین کنندهای برای کشاورزی در فرآیند توسعه اقتصادی قائلند.
تعیین ارزش کشاورزی برای یک کشور تقریبا غیرممکن به نظر می آید، زیرا از یک طرف موادغذایی لازم برای قوت انسانها را فراهم می آورد و از طرفی در اغلب کشورها هنوز هم بزرگترین سهم در اشتغال را دارد. در این نوشتار از این منظر به نقش و جایگاه کشاورزی در توسعه پایدار کشورها میپردازیم.
*کشاورزی در کشورهای رو به توسعه
کشاورزی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه بخش غالب در اقتصاد ملی است. این بخش 45 تا 90 درصد تولید و 60 تا 96 درصد اشتغال جامعه را تشکیل میدهد، لذا رشد و توسعه این کشورها ارتباط نزدیکی با توسعه کلی بخش کشاورزی دارد.
کشاورزی این قابلیت را دارد تا در پویایی توسعه پایدار یک کشور نقش بسیار مهمی ایفا نماید. این بخش در روند توسعه پایدار به دلیل تولید بخش مهمی از درآمد ملی و در برداشتن قسمت عمدهای از نیروی کار و سرمایه موجود در اقتصاد، نقش اساسی در جریان رشد و توسعه دارد. تولید بیشتر در بخش کشاورزی علاوه بر صرفه جویی ارزی ، توسعه سایر بخشهای اقتصادی را در پی خواهد داشت.
*توسعه پایدار:
توسعه پایدار یا Sustainable Development در حقیقت ایجاد تعادل میان توسعه و محیط زیست است. در سال 1980 برای نخستین بار نام توسعه پایدار در گزارش سازمان جهانی حفاظت از منابع طبیعی (IUCN) آمد.
این سازمان در گزارش خود با نام استراتژی حفظ منابع طبیعی این واژه را برای توصیف وضعیتی به کار برد که توسعه نه تنها برای طبیعت مضر نیست، بلکه به یاری آن هم میآید.
پایداری میتواند چهار جنبه داشته باشد: پایداری در منابع طبیعی، پایداری سیاسی، پایداری اجتماعی و پایداری اقتصادی.
در حقیقت توسعه پایدار تنها بر جنبه زیست محیطی تمرکز ندارد بلکه به جنبههای اجتماعی و اقتصادی آن هم توجه میکند. توسعه پایدار محل تلاقی جامعه، اقتصاد و محیط زیست است.هرچند این روزها بسیاری از دولتمردان و فعالان زیست محیطی به دنبال رسیدن به توسعه پایدار هستند، اما برخی فعالان زیست محیطی این گزینه را برای حفظ محیط زیست کافی نمیدانند.
آنها معتقدند با توجه به روند استفاده از منابع تمام شونده و از بین بردن منابع در جهان واژه "توسعه پایدار" مناسب نیست و باید از لفظ جایگزینی چون "پایداری توسعه" استفاده کرد تا این مفهوم در ذهن تداعی نشود که قرار است منابع جدیدی تولید شود.
*اهداف کشاورزی پایدار :
یک برنامه کشاورزی پایدار موفق در بر گیرنده اهدافی مانند، فراهم کردن امنیت غذایی همراه با افزایش کمی و کیفی آن ضمن در نظر گرفتن نیازهای نسلهای بعدی، حفاظت از منابع آب،خاک و منابع طبیعی؛حفاظت از منابع انرﮊی در داخل و خارج از مزرعه ؛حفظ و بهبود سود آوری کشاورزان ؛حفظ نیروی حیات جامعه روستایی ؛حفظ تنوع زیستی و قابلیت پذیرش از سوی جامعه است.
هدف کشاورزی پایدار عبارت است از افزایش تنوع فعالیتها در مزرعه ، همراه با افزایش پیوندها و فر آیندهای میان آنها.
در کشاورزی پایدار محصولات فرعی یا ضایعات حاصل از یک جزء یا فعالیت،نهاده ای می شوند برای جزئی دیگر . از آنجا که فرایندهای طبیعی به طور فزاینده ای ، جایگزین نهاده های بیرونی می شوند، تاثیر نهادهای بیرونی بر محیط زیست کاهش می یابد.
هدف کشاورزی پایدار را حفظ سطوح ضروری تولید به منظور بر آورده کردن جمعیت در حال رشد جهان بدون تخریب محیط زیست می دانند که به مفهوم نگرانی برای ایجاد در آمد، ترویج سیاستهای مناسب و حفظ منابع طبیعی می باشد .
اهداف کشاورزی پایدار در قالب پنج اصل کلی، همسو کردن فعالیتهای کشاورزی با فرایندهای اکولوژیکی، بکارگیری فناوریها مناسب و اتخاذ یک مدیریت صحیح و معقول در روند تولیدات کشاورزی، عدم بکارگیری نهاده ها و مواد شیمیایی که برای محیط زیست و سلامت بشر و حیوانات خطرناک هستند، افزایش تولید محصولات کشاورزی با بهره گیری از پتانسیل بیولوژیکی و ژنتیکی گونه های مختلف و استفاده صحیح از منابع و حفظ و احیای منابع تجدید شونده و غیر قابل تجدید است.
در توسعه پایدار کشاورزی ، مؤلفه ها ، شاخص ها و اهداف منجر به افزایش ارزش محصولات کشاورزی بویژه محصولات کشورهای فقیر، کاهش آثار زیست محیطی در بخش کشاورزی میشود.
*نقش کشاورزی پایدار در امنیت غذایی و رشد اقتصادی و ارتباط آن با توسعه پایدار:
کشاورزی پایدار از ارکان مهم دسترسی به امنیت غذایی و حفظ آن با تکیه بر حفظ پایداری محیط زیست و سلامت آن است. در این سیستم حداقل نهاده ها و سموم شیمیایی در جهت بدست آوردن عملکرد مطلوب بکار میرود. به نحوی که کمترین تاثیر سوء به محیط زیست وارد آید و مهمتر از آن میزان تولید در گذر زمان نقصان نیابد و در نهایت امنیت غذایی تامین شود.
مادامی که کشاورزی سودآور بوده و مقدار هزینهها و میزان تولید در گذر زمان متناسب باشد علاوه بر تولید کمی و کیفی مطلوبتر محصولات، رضایتمندی قشر تولید کننده هم تامین شده و همراه با ارائه و ایجاد زیر ساختهای اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی و اجتماعی در روستاها، فرایند توسعه همهجانبه این مناطق محقق میشود، تا علاوه بر تامین رفاه و رضایتمندی این قشر از جامعه از مهاجرت بیرویه به سمت شهرها جلوگیری شده و سنگر مهم تولید و تامین استقلال کشورها نیز حفظ شود.
*چه باید کرد؟
از آنجا که تولید در بخش کشاورزی در پنج بستر زمین، نیروی کار، سرمایه، مدیریت و نهاده روی می دهد در اولین گام باید در حفظ زمین های کشاورزی بعنوان میراث مشترک همه نسلها همت گمارد و این امانت را سالم به نسلهای بعد هدیه کرد و آنرا از تهدیداتی نظیر تغییر کاربری اراضی کشاورزی به مناطق مسکونی و صنعتی، فرایند بیابان زایی، کاهش کیفیت و حاصلخیزی خاک، تصرف عرصه ها و بوته کنی و چرای مفرط در اثر بهره برداری های رقابتی دامداران از مراتع ،در امان داشت.
همچنین با بکارگیری روشهای نوین کشاورزی با مصرف نهادههای طبیعی و غیر شیمیایی و در نتیجه تولید محصولات سالمتر با خواص کمی وکیفی مطلوبتر و ارتقائ سطح استاندارد فراوردههای غذایی علاوه بر مصرف داخلی سهمی را در صادرات به سایر کشورها در بازارهای جهانی بدست آورد.
بنابراین با افزایش درآمد ناشی از فعالیتهای تولیدی در این بخش علاوه بر ایجاد و حفظ اشتغال پایدار و استفاده بهینه از این منابع تجدیدپذیر؛ دسترسی به غذا را برای آحاد جامعه و حفظ امنیت غذایی و ارتقای سطح زندگی ساکنین مناطق محروم همراه با حمایتهای دولتی در احداث و گسترش امکانات فرهنگی، بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی و صنایع تبدیلی مرتبط با محصولات تولیدی فراهم آورد.
کاهش وابستگی روستاها به شهرهای همجوار با توسعه امکانات اقتصادی، خدماتی و رفاهی، تاثیر بسزایی در تثبیت جمعیت روستاها و ایجاد انگیزه تولید و به تبع آن ایجاد اشتغال و ثروت و پایداری آن داشته و با ایجاد تعاونی ها و تشکلهای وابسته به این بخش فرایند تولید و عرضه محصولات را سامان داد تا از پی آن رضایتمندی کشاورزان و خریداران را با حذف واسطه ها و تعیین قیمت عادلانه فراهم آورد.
کشاورزی پایدار یک فرایند بیولوژیکی است و سعی در تقلید کردن از خصوصیات کلیدی یک اکوسیستم طبیعی دارد ولی عملکرد حداکثر از اهداف آن است .
کشاورزی پایدار باعث پیچیدگی اکوسیستم زراعی می شود ، کارایی چرخش عناصر غذایی در این نوع کشاورزی افزایش می یابد و از خورشید به عنوان منبع اصلی انرژی برای به حرکت درآوردن سیستم ،بهره برداری مطلوب می شود.از این منظر و با روند سیاستهای اجرایی دولت و حمایت بخش های خصوصی رسیدن به توسعه پایدار، افزایش بهرهوری منابع، کاهش هزینه تولید و کاهش تورم، کاهش اختلاف طبقاتی، افزایش درآمد و سطح زندگی کشاورزان و روستاییان، حفظ منابع آب و خاک و پوشش گیاهی، توسعه صادرات، بهبود و توسعه صنایع غذایی، رقابت پذیری اقتصادی تولید با کشورهای خارج، پایداری امنیت غذایی و گسترش عدالت اجتماعی به ظهور خواهد رسید.
نظر شما