احمد توکلی: اقلام اساسی مورد نیاز مردم به شکل کوپنی تامین شود.

خاطره صف‌های کوپنی دوباره زنده می‌شود؟ کسی نمی‌داند. برگه‌های کوپن آخرین مرحله توزیع ارزاق، هنوز در گوشه‌ای امن از خانه‌های مردم نگهداری می‌شود؛ مانند یک گنج برای روز مبادا. حتی دولت هم نتوانست با شهامت، چشم‌هایش را به روی یادگار به جا مانده از روزهای جنگ ببندد. حدود یک سال از روزی که دولتی‌ها ندای خداحافظی با کوپن را سر دادند، سپری شده است اما اکنون عده‌ای دوباره، در صف آمدنش ایستاده‌اند.
خداحافظ کوپن
در ماه‌های پایانی سال 1389 که اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‌ها کلید خورد، از سرعت توزیع کالاهای کوپنی نیز کاسته شد. اما نخستین بار این وزیر صنعت، معدن و تجارت بود که از خداحافظی با کوپن سخن گفت: «به طور کلی با اجرای طرح هدفمند شدن یارانه‌ها باید با سیستم کالابرگی خداحافظی کنیم، زیرا این سیستم برای زمان خاصی طراحی شده و موقت بود، و آن دوران سپری شده است.» او اما در ادامه سخنانی بر زبان می‌راند که از تردید او و همکارانش نسبت به حذف کامل این سیستم در اقتصاد کشور حکایت دارد: «کالابرگ در واقع نوعی یارانه کالایی بود که دولت به مردم پرداخت می‌کرد و بعد از این که یارانه‌ها به صورت مستقیم از طریق هدفمند شدن به مردم داده شد، قرار بر این بود که به طور کلی سیستم کالابرگ جمع‌آوری شود. اما در ماه رمضان امسال (سال 1390) با دستور رئیس‌جمهور بررسی این موضوع را که آیا زمینه‌های اعلام یک یا دو کالابرگ دیگر فراهم است، انجام دادیم که اگر منابع کافی در اختیارمان قرار می‌گرفت، آمادگی ادامه آن را داشتیم؛ اما به دلیل تخصیص نیافتن منابع این کار عملی نشد.»
ستاد بسیج اقتصادی باقی ماند
اما تردید مسوولان در تعیین سرنوشت کوپن هنگامی علنی شد که ساختار ستاد بسیج اقتصادی، دست‌نخورده باقی ماند. در شرایطی که با توزیع نقدی یارانه‌ها انتظار انحلال این ستاد پس از سه دهه فعالیت وجود داشت، ستاد بسیج اقتصادی به عنوان نهاد متولی توزیع کالابرگ و کالاهای کوپنی، همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد. ستاد بسیج اقتصادی یک سال پس از آغاز جنگ در سال 1359 به دست «عزت‌الله سحابی» تشکیل شد. او در گفت‌و‌گو با سایت تاریخ ایرانی می‌گوید: «قرار بر این شد که برای جلوگیری از آسیب احتمالی از تحریم آمریکا ستادی تشکیل دهیم. این ستاد که بعداً به عنوان بسیج اقتصادی نام گرفت به دستور شورای انقلاب تاسیس شد. این ستاد چند بخش داشت؛ بخشی از آن مربوط به روش‌های تبلیغاتی و سیاسی بود که باید در مقابل فشارهای روانی تحریم تدابیری اتخاذ می‌کرد و من در آن بخش حضور نداشتم. بخش دیگر مربوط به حوزه اقتصاد بود که من مسوولیت آن را بر عهده داشتم. بنابراین ستاد بسیج اقتصادی را بنده تاسیس کردم.» او می‌گوید برای تاسیس این ستاد از تجربیات سایر کشورها بهره گرفته است: «من این موضوع را در کتاب خاطرات جنگ جهانی دوم که توسط چرچیل نوشته شده بود خواندم. چرچیل در خاطرات خودش می‌گوید در طول پنج سال جنگ جهانی دوم در انگلستان تورم 10 تا 12 درصد بیشتر نبود، چون توزیع کالاهای اساسی و ضروری‌شان را کنترل می‌کردند. این کالاها را به صورت جیره‌بندی به مردم می‌دادند.» سحابی همچنین می‌گوید: «کشور انگلیس که مهد سرمایه‌داری و لیبرالیسم در آن موقع بود، در زمان جنگ تصمیم به این کار گرفته بود. پس ما هم می‌توانستیم دست به جیره‌بندی بزنیم. ما مجبور بودیم برای اینکه کمبود ایجاد نشود و حداقل کالاها به صورت عادلانه به دست مردم برسد از وضیعت‌شان توسط سرشماری شناخت پیدا کنیم و به صورت جیره‌بندی به آنها کالا می‌دادیم.» ستاد بسیج اقتصادی اما اکنون دیگر کارایی روز‌های جنگ را برای اقتصاد ایران ندارد. دولت اگرچه رای به انحلال این ستاد نداد اما با پایان دوره کوپن و همزمان با اجرای هدفمندسازی یارانه‌ها حمایت‌هایش را از این ستاد که روزگاری چشم و چراغ اقتصاد کوپن‌زده ایران بود، قطع کرد. آن گونه که کارمندانش در اعتراض به آنچه «بلاتکلیفی وضعیت خود و پایین بودن میزان دریافتی‌هایشان» می‌خواندند، در مقابل یکی از ساختمان‌های سازمان توسعه تجارت تجمع کردند. ستاد بسیج اقتصادی از مرحله نخست تا مرحله هشتم که همزمان به بحبوحه جنگ کالاهای اساسی را نظیر برنج، گوشت، روغن، پنیر و مرغ میان مردم توزیع می‌کرد، زیر نظر نخست‌وزیری بود. اما با انحلال نخست‌وزیری و البته پایان جنگ، این ستاد به وزارت بازرگانی ملحق شد. ستاد بسیج اقتصادی تا سال 1389 به فعالیت خود ادامه داد و در سایه حیات این ستاد، توزیع کوپن به سیزدهمین مرحله نیز رسید. آنچه به واسطه کوپن‌ها در سبد مایحتاج ایرانیان قرار می‌گرفت، اقلامی نظیر برنج، روغن‌نباتی، قند، شکر، پنیر، کره، گوشت، صابون، و حتی بنزین بود که البته به تدریج از فهرست کالاهای کوپنی کاسته شد و در نهایت به دو کالای «شکر» و «روغن» در سال 1389 رسید. هر مرحله به طور متوسط 28 ماه به طول می‌انجامید و شامل 100 قطعه کالابرگ با میزان سهمیه متفاوت بوده است. اما از همان ابتدای شکل‌گیری نظام سهمیه‌بندی کالاهای اساسی و زمانی که متولیان کشور شکل‌گیری کوپونیسم را تنها راه مبارزه با قحطی ناشی از جنگ می‌پنداشتند، گروهی اما با نیت مبارزه با افزایش دخالت دولت در اقتصاد به مخالفت با آن برخاستند. پرچم‌داری مخالفان هم با جناح راست سنتی بود. چهره‌هایی از حزب موتلفه و کسانی که در سال‌های گذشته، با عنوان «اصولگرا» مرزبندی خود را با سایر جناح‌های سیاسی مشخص کرده‌اند. راست‌گرایانی نظیر «حبیب‌الله عسگر‌اولادی» که در آن زمان وزیر بازرگانی دولت بود و البته «احمد توکلی» که در شورای اقتصاد عضویت داشت، سیاست‌های اقتصادی دولت را برنمی‌تافتند و خواهان واگذاری تنظیم بازار بودند. آنان توزیع ارزاق با کوپن را نشانه‌هایی از شکل‌گیری تفکرات کمونیستی در دولت می‌دانستند و حتی در نامه‌ای به امام از «تقویت گرایش‌های کمونیستی در شورای اقتصاد» ابراز نگرانی کردند. در مقابل اما دولت وقت نیز با تکیه بر تجربیات کشورهایی مانند انگلستان و ژاپن، تنها راه نجات مردم از کمبود کالا را سهمیه‌بندی می‌دانست. اکنون دو دهه از روزهای بحرانی جنگ سپری شده است و یک سال نیز از پایان حکمفرمایی کوپن بر اقتصاد ایران. راست‌های سنتی دیروز که در جریان مبارزه با اقتصاد دولتی دهه 60، مغلوب کوپن شدند، به نظر می‌رسد اکنون پس از سه دهه به آرزوی دیرینه خود دست یافته باشند. اما ماجرای کوپن به اینجا ختم نمی‌شود. برخی راستگرایان دیروز که مخالف نظارت دولت بر بازار به شیوه جیره‌بندی بودند، امروز از ضرورت‌های بازگشت کوپن به صحنه اقتصاد سخن می‌گویند. یکی از مدافعان سرسخت احیای سیستم کوپن «احمد توکلی» است. او این روزها در هر محفلی که حاضر می‌شود، «بازگشت به نظام کوپنی» و «سهمیه‌بندی برخی کالاهای مورد نیاز مردم» را علاج خروج از بحران ارزی اعلام می‌کند. توکلی بر این عقیده است که «باید به سبد کالاهای اساسی مردم یارانه تعلق گیرد زیرا تنها راه حفظ انقلاب، نظام و تامین امنیت غذایی مردم این است که اقلام اساسی مورد نیاز مردم به شکل کوپنی تامین شود». توکلی البته تنها کسی نیست که اکنون به مزایای اقتصاد کوپنی پی‌ برده است، برخی دیگر از پارلمان‌نشینان پا را فراتر گذاشته‌اند و حتی برای سهمیه‌بندی کالاهای اساسی، طرحی را در دست تهیه دارند. آنان با تدوین این طرح 9 ماده‌ای به دنبال آن هستند که کالاهای مصرفی سهمیه‌بندی شود و از طریق کارت الکترونیک در اختیار مردم قرار گیرد. اما زمزمه‌های «کوپن‌خواهی» از «بهارستان» هم فراتر رفته است؛ رئیس سازمان تبلیغات اسلامی در روز‌های اخیر هنگامی که در جمع اعضای هیات‌های مذهبی سخن می‌گفت، نقبی هم به وضعیت اقتصادی مردم زد و گفت: «به داد مردم برسید، دولت کوپن برنج و روغن به مردم بدهد، باید دولت به وضعیت اقتصادی مردم در طبقات پایین رسیدگی کند.» بازگشت کوپن اگرچه هنوز چندان جدی مطرح نشده است اما مخالفان بسیاری را در برابر خود دارد. همه آنانی که ابزار‌های سوسیالیستی را برای مدیریت اقتصادی منسوخ می‌دانند، اکنون در برابر این پیشنهاد تمام‌قد ایستاده‌اند. نمایندگانی از مجلس و البته سایر کسانی که به‌کار‌گیری اقتصاد کوپنی را بازگشت به عقب قلمداد می‌کنند. در روزهای اخیر اما «محمد‌رضا رحیمی» در کسوت معاون اول رئیس جمهوری مواضع دولت در قبال زمزمه‌های بازگشت کوپن را در این عبارت خلاصه کرد: «دولت حدود 20 میلیارد تومان برای تامین ارزاق مردم کنار گذاشته و نیاز به کوپنی شدن اجناس نیست.» اما دست کم تا زمانی که ستاد بسیج اقتصادی به روز‌های حیات خود در وزارت صنعت، معدن و تجارت ادامه می‌دهد، نباید در مورد حذف کوپن قضاوت کرد.

منبع:  تجارت فردا