یحیی امیری

بین راه قزوین رشت، شهری است بسیار زیبا، سرسبز و جذاب به نام رودبار، بعضی ها به آن شهر زیتون هم می گویند، در تعطیلات نوروز اگر شما هم مثل ما از این شهر گذر کرده باشید شلوغی و ازدحام جلوی مغازه های زیتون فروشی را دیده اید که مردم با سلیقه های مختلف جلوی انواع مغازه ها توقف کرده و به خرید زیتون مشغولند، حتی اتوبوس های توریستی هم جلوی یکی از این فروشگاه ها توقف می کنند تا مسافران تور، زیتون بخرند. کسب و کار همه خوب است چرا که میل شدید به خرید زیتون و انواع فرآوری شده آن رونق دارد و اقتصاد درخشان این شهر برپایه زیتون می گردد، مغازه ها پر است از بشکه های زیتون و قفسه ها پر است از شیشه های روغن زیتون. اگر مثل ما کمی دقیق شده باشید می بینید که پشت ردیف مغازه های کنار خیابان یا جاده ای که خود شاه راه است باغ های زیتون، انواع درخت های کوچک و بزرگ زیتون دیده می شود. همه تجارت این شهر به برکت درخت های زیتون رونق دارد حتی بانک ها و فروشگاه های دیگر که از فروش زیتون گردش مالی خوبی دارند.


زیتون مظهر صلح و دوستی
بوی زیتون شامه مان را نوازش می دهد، بدون استثنا با هر کس که خواستیم درباره زیتون حرف بزنیم علاقه داشت، معلومات داشت و با روی باز به پرسش های ما جواب می داد. آقای براتعلی رودباری که مدیر دبیرستان است درباره سمبل صلح بودن زیتون می گوید:
لابد شما هم شنیده اید که شاخه زیتون و یا برگ زیتون نشانه صلح و دوستی است و یاسر عرفات رهبر فلسطینی ها وقتی برای سخنرانی به سازمان ملل متحد رفته بود یک شاخه زیتون با خود در دست گرفته بود که نشانه و مظهر صلح و دوستی است و لابد می دانید که دراطراف مدیترانه باغ های زیتون فراوان است و بهترین زیتون جهان دراین منطقه تولیدمی شود.
از او پرسیدم آیا در شهری که تمام تجارتش از زیتون است مردم در صلح و صفا زندگی می کنند؟
با لبخندی مهربان می گوید:
این را نمی خواهم از زبان من بشنوید که یک رودباری هستم، بروید به هر مغازه ای که دوست دارید سری بزنید با هر کشاورز و باغداری که دوست دارید حرف بزنید، ببینید با چه حوصله و علاقه و مهربانی با شما حرف می زند، شاید اغراق نباشد اگر بگویم مردم شهر ما از گروه مهربان ترین مردم ایران هستند.

مقاوم در برابر بادهای منجیل
آقای نعمت ساحلی باغدار زیتون هم روایتی دیگر دارد، او می گوید:
خداوند در قرآن می فرماید: "نعمتی را چون زیتون برای تو ارزانی داشتیم" در داستان نوح پیامبر هم آمده که چون توفان نوح آرام گرفت کبوتری سفید یک شاخه از درخت زیتون را به عنوان هدیه برای حضرت نوح آورد و حضرت نوح دانست که توفان تمام شده است و خشم طبیعت فرو نشسته است.
او که پیرمردی بسیار خوش صحبت است ادامه می دهد:
واقع امر این است که این درخت سمبل بسیاری از شگفتی های کار کشاورزی است خیلی دیر به ثمر می رسد ولی وقتی به ثمر رسید دیگر همیشگی و ابدی است. نر و ماده آن در هم پیچیده شده و یکی می شود و جدایی ناپذیر می شوند، درخت زیتون در مقابل باد مقاومت دارد، در رودبار گاهی بادهای تند و سردی می وزد که سرعتش به 130 کیلومتر می رسد و در چنین شرایطی درخت زیتون قزص و محکم سرجای خود قرار دارد و خم نمی شود، هر درخت زیتون بین 50 تا 100 کیلو زیتون می دهد، می شود گفت درخت پربرگی است و جالب است بدانید این درخت پرثمر، مزاحم کار کشاورزی نیست وقتی همه کارهای ما روی زمین تمام شده یعنی فصل پاییز، فصل میوه چینی زیتون است.

ویژگی های خاص درخت زیتون
در گشت و گذار در رودبار با جوانی 32 ساله آشنا می شویم به نام امین، آقا امین فرزند یکی از باغدار های زیتون است و در بانک کشاورزی کار می کند و جالب اینکه در باره این محصول پرفایده معلومات خوبی دارد، از بخت خوش ما او با مجله "اقتصاد سبز" آشنا و خواننده آن است.
در تمام دنیا 30 گونه درخت زیتون بیشتر وجود ندارد، یعنی این تعدادی است که محققین زیتون شناس کشاورزی ثبت کرده اند، انواع آن در ایران هم وجود دارد. ارتفاع درخت زیتون گاهی به 8 تا 10 متر می رسد و قطر تنه آن بین 30 تا 40 سانتی متر است، تنه درخت در آخر سال دهم دارای پوست صاف و به رنگ های سفید و زرد و قهوه ای می شود، چوب درخت زیتون سخت و سنگین است و به رنگ بنفش با رگه های سرخ می باشد، در تمام طول سال برگ های درخت زیتون سبز است، چه زمانی که افتاب داغ تیر و مرداد می تابد و چه زمانی که برف سنگینی می بارد، در آخر تابستان به آب بیشتری احتیاج دارد. دراوایل بهار، گرده های گل سفید می دهد که بسیار زیبا است اما با همه این اوصاف باید دانست که این درخت در سرمای بالا یعنی 12 تا 15 درجه زیر صفر صدمه می بیند و مریض می شود، درحالیکه تحمل خشکسالی های سخت را دارد.

باغ های 900ساله زیتون
آنچه که پرسیدیم و جواب درست نشنیدیم سابقه کاشت زیتون در رودبار است پیر و جوان، زن و مرد حتی افرادی با تحصیلات عالیه به ما گفته اند تا یاد داریم در رودبار درخت زیتون داشتیم، نسل اندر نسل از زیتون حرف زده اند، از زمان های قدیم رودبار درخت زیتون داشته، البته این سال ها که مردم با فواید زیتون بیشتر آشنا شده اند باغداری زیتون به صرفه شده ، مردم شهر ما عمدتاً از دست آوردهای این درخت بهره می برند.
آشنایی که در مرکز تحقیقات کشاورزی کار می کند ، از سابقه 900 ساله می گوید: در کتاب زیتون آمده است که یک نوع از این درخت از900 سال پیش در رودبار محصول داده و به مرور تنوع زیتون بیشتر شده، نهال اولیه آن را با احتمال زیاد از مدیترانه آورده اند گونه های مختلف آن در قرن های متمادی به رودبار رسید حالا می شود گفت این شهر از لحاظ تنوع محصول و درخت ها به مرحله تکامل رسید. فرآوری و محصول زیتون به مرور، تنوع و رونق گرفته، 70 سال پیش روغن زیتون در حلب های نیم و یک لیتری ازایتالیا به ایران وارد می شد، ولی حالا خودمان بهترین ها را تولید و بسته بندی می کنیم.

زیتون چینی آداب دارد
 محصول سر درختی زیتون در گذشته بیشتر خام خوری می شد وحداکثر در روغن کشی ها، بهره برداری می شد کمی بعد با رونق صنعت کنسروسازی، کنسرو زیتون به بازار آمد ، آقای فلکی مغازه دار و عمده فروش زیتون می گوید:
از زیتون علاوه بر روغن مرغوب و درجه یک صابون زیتونی هم درست می کنیم که بسیار مورد توجه مردم است و ازفروش آن درآمد خوبی داریم. دراینجا می خواهم به نکته ای اشاره کنم که در فصل برداشت زیتون خیلی اهمیت پیدا می کند و همه باید آن را رعایت کنند و آن نحوه زیتون چینی است و برای این کار تجربه لازم است. زیتون چین های باتجربه با چوبی نه چندان کلفت، بالای درخت می روند و به آهستگی شاخه های پربار را می کوبند، در گذشته زن ها و بچه های نوجوان زیر درخت، زیتون ها را جمع می کردند و در گونی می ریختند ولی حالا روش بهتری انتخاب کردیم، اولاً برای حمل زیتون از کارتن استفاده می کنیم و وقت ریزش بار، به صورت قیف به طرف کارتن هدایت می کنیم. درگذشته یک کارخانه روغن کشی داشتیم حالا این کارخانه مدرن شده ولی هنوز هم عده ای در کارگاه های کوچک روغن کشی می کنند.

 بعضی خواص زیتون
درباره فواید و خواص زیتون بسیار شنیده ایم ولی آنچه در کتاب زیتون آمده نتیجه تحقیقات علمی گروهی از زیتون شناسان مهم دنیا است، به گفته این محققین در هر 100 گرم زیتون به اندازه 100 گرم شیر تازه کلسیم و مواد معدنی و انواع ویتامین ها وجود دارد . تفکیک شده فواید زیتون به این شرح است:
1- کالری              324کالری از لحاظ ارزش کالری
2- آب                  60گرم
3- پروتید               1گرم
4- گلوسید             20گرم
5- لیپید                20گرم
6- گوگرد               27میلی گرم
7- فسفر                14میلی گرم
8- کلر                  4میلی گرم
9- سدیم                128میلی گرم
10- منیزیم            1020میلی گرم
11- کلسیم             112میلی گرم
12- اهن                 9/2میلی گرم
13- مس                28/0میلی گرم
14- منگنز              2میلی گرم
15- ید                 0011/0میلی گرم
نکته مهم: ثابت شده که زیتون از نظر ارزش غذایی بالایی که دارد از تمام میوه های شناخته شده سرتر است و مقدار کلسیم آن معادل شیر تازه گاو است، روغن زیتون یکی از سازگارترین طعم ها را برای هر ذائقه دارد، ضمن آن که خوردن سالاد را بسیار ماکول می کند.

زیتون های مغازه "گیلک"
مغازه "گیلک" خیابان سعدی شمالی نرسیده به دروازه دولت در یک کوچه ای واقع شده بود که تمام سال مشتری داشت، او زیتون پرورده مخصوص درست می کرد که خاص خود او بود و فرمولش گرچه ساده بود اما همه نمی توانستند چون او خوش طعم و گوارا درست کنند، مشتری ها از گوشه و کنار تهران می آمدند و معتقد بودند او کارشناس زیتون است و بهترین زیتون ها را از رودبار وارد می کند و البته به صورت فله ای (داخل بشکه) یک کیلو و 2کیلو و 3کیلویی می فروشد. شاید زیتون شور او در جای دیگر یافت نمی شد، مشتری ها معتقد بودند او، ساخت زیتون شور را بهتر از دیگران بلد است و تجربه دارد.
صاحب مغازه "گیلک" از طب قدیم هم خبر داشت و برای درمان بعضی از ناراحتی های دستگاه گوارش، دستور چگونگی استفاده از روغن زیتون را در اختیار مشتری ها می گذاشت. در آن روزگار که از بسته بندی خبری نبود و همه مواد خوراکی حتی ماست و پنیر هم به صورت (فرج) باز و کشی منی فروخته می شد و از بابت بهداشتی بودن چندان اطمینانی وجود نداشت اما مشتریان این مغازه می دانستند که او آدم تمیز و با سلیقه ای است و تمام ضروریات بهداشتی بودن مواد غذایی را می داند و رعایت می کند، حتی به مشتریان خود هم توصیه می کرد که چگونه از مثلاً زیتون پرورده استفاده کنند یا چقدر بخرند و مصرف کنند، که فاسد نشود.

تجارت زیتون
 در آمار ها آمده است که در دنیا 10 میلیون هکتار باغ بارآوری زیتون و 18 میلیون تن زیتون تولید می شود که در هر هکتار 1800 کیلو زیتون خوب به دست می آید اما در ایران 35 هکتار باغ بارآوری زیتون وجود دارد و 70 هزار تن زیتون تولید می شود که به طور متوسط 2 تن در هکتار محصول می دهد یعنی عملکرد در واحد در ایران بیشتر از سطح جهان است.
مشاور معاون وزارت جهاد کشاورزی خیلی پیش گفته بود برنامه افزایش تولید از 2 تن به 5 تن در دست بررسی و اجرا است.
به گفته مدیرکل دفتر زیتون سرانه مصرف در جهان 500 گرم است اما از 105 سال پیش که تجارت زیتون در جهان آغاز شده است ایران با تاخیر فراوان وارد این حرفه شده و در واقع باید گفت از 15 سال پیش در این زمینه اقداماتی انجام گرفته و اتفاقاً نتایج خوبی هم حاصل شده است. در مورد مصرف سرانه زیتون در ایران به رقم 135 گرم رسیده ایم و می کوشیم این رقم را در آینده نزدیک به 250 و حتی 450 گرم برسانیم.

رودبار مرکز 90 درصد تجارت زیتون
منطقه رودبار که مرکز آن شهرستان رودبار است در جنوب استان گیلان قرار دارد، از شمال به رشت، ازجنوب به قزوین، از غرب به فومن و از شرق به استان زنجان محدود می شود، این منطقه در مسیر بادهای تند و دایمی سفیدرود قرار گرفته و بادهای شدید منجیل معروف است و با وسعت 2574 کیلومتر مربع دومین شهر استان گیلان به لحاظ وسعت است. به طور کلی می شود گفت اقتصاد این منطقه به دلیل شرایط اقلیمی بر پایه کشاورزی و دامداری است اما رودبار هرچه دارد و هرچه به دست می آورد از باغ های زیتون است حتی صنعت توریسم تحت تاثیر باغ های زیتون قرار دارد و به روایت آمار و تحقیق کارشناسان در حال حاضر 90 درصد تجارت زیتون کشور در رودبار انجام می گیرد، علاوه بر موسسه بزرگ تحقیقاتی که در محور کیفیت و افزایش تولید فعالیت می کند صنایع کنسرو و بسته بندی فعال دارد، گرچه هنوز هم بعضی از باغ داران به دلیل تعهداتی که از گذشته داشته اند و با روابط خاص باز هم محصول زیتون را به صورت فله ای و انبوه راهی کارخانه های دیگر می کنند.

 قدمت چند هزار ساله درخت زیتون
اگرچه رودباری های امروز را نمی توان کاملاً تفکیک از گیلانی ها و مخصوصاً رشتی ها کرد، اما در جستجو برای آگاهی های تاریخی به این نکته برخوردیم که در حدود 600 سال پیش و در زمان شاه عباس بزرگ، مهاجرت «کرمانج» زبانان نواحی شمال سوریه و حلب به این منطقه رونق گرفت و بعضی از گزارش ها حاکی از آن است که کوچ کرده های مدیترانه ای باغداری زیتون را هم به این منطقه آورده اند که نمی تواند چندان درست باشد، چرا که سابقه 800 و 900 سال و بالاتر هم درتاریخ آمده است:
زیتون گیاه بومی آسیای صغیر است ولی حدود 6 هزار سال پیش از طریق ایران، سوریه، فلسطین به بقیه نواحی مدیترانه ای رفت و باغداری آن گسترش پیدا کرده است و باستان شناسان با کار در تپه باستانی «کلورز» رستم آباد به این نتیجه رسیدند که باغداری زیتون در این منطقه به 2 هزار سال پیش برمی گردد و بر مبنای این گزارش باستان شناسی، می توان گفت باغ داری زیتون نه در چند صد سال اخیر بلکه از گذشته های دور در این منطقه رواج داشته و هیچ ربطی به مهاجرت های زمان شاه عباس ندارد.

فواید پزشکی زیتون
در چند دهه اخیر که شنا در دریا به صورت یک تفریح عمومی شهر نشینی درآمده، استفاده از روغن زیتون برای پیشگیری از آفتاب سوختگی را همه مان خبر داریم اما در تاریخ تمدن بشر آمده که از 4 هزار سال پیش از روغن آن نه تنها در وعده غذایی و یا سوخت چراغ های روستایی بلکه در پزشکی باستان هم جایگاه خاصی داشته است، در یونان باستان، مصر و روم، از این ماده برای سلامت پوست زنان استفاده شده و از ضماد جوشانده برگ آن در درمان بسیاری از زخم های بیرون بدن و از دم کرده برگ ها برای پاره ای زخم های گوارشی بهره می برد، ازچوب درختان زیتون برای ساخت اماکن مقاومتی استفاده می شده است. امروز هم که مردم بیش از گذشته ارزش غذایی و طعم خوش و چاشنی روغن های آن آشنا شده و حداکثر بهره را می برند، در صنایع بهداشتی و دارویی نیز از روغن زیتون استفاده می شود، مکمل بسیاری از کرم های آرایشی که با رنگ های سفید و کرم قهوه ای و حتی سرخ وارد بازار می شود روغن زیتون است.

برندسازی از زیتون رودبار
در داخل کشور ما ایران، زیتون رودبار شهرت دارد ولی زیتون مناطق دیگر هم (مثل قم و ورامین و ...)را به اسم زیتون رودبار عرضه می کنند اما باید گفت شرایط آب و هوایی منحصر منطقه رودبار را اکنون جهانیان هم آگاه شده اند از بعضی از دست اندر کاران تولید و تجارت زیتون شنیده ایم که برای برند سازی جهانی زیتون رودبار، برنامه هایی در دست اجرا است، مزه و طعم و چرب بودن مطبوع زیتون رودبار در ایران بی نظیر است اما در جهان هم کم نظیر است ،اسپانیا که امروزه بزرگترین تولیدکننده زیتون جهان است هیچ ارقامی از زیتون درحد کیفیت زیتون رودبار ایران را ندارد، علمای علم اقتصاد تردیدی ندارند پس از برندسازی زیتون رودبار می توان امیدوار بود که صادرات زیتون وکیوم شده در بسته بندی های باب میل و پسند مصرف کنندگان اروپایی رونق بگیرد و از این بابت نیز کشاورزی ایران دارای اعتبار جهانی بشود.
ما در تهیه این گزارش سعی کردیم از صادرات احتمالی روغن و دانه های فرآوری شده زیتون رودبار اطلاعاتی به دست آوریم ، فقط به این نتیجه رسیدیم که صادرات غیر رسمی و محدود ... البته یک کمی داریم.

زیتون «چینی» را در رودبار نفروشید
در جستجوهای طولانی به هنگام تهیه این گزارش و در میان صحبت های بعضی از کارشناسان دلسوز، یک نگرانی از ورود زیتون چینی به ایران و حتی به رودبار را شاهد بوده ایم، چینی ها گرچه توانستند در زمینه های گوناگون صنعتی، بازار مصرف ایران و خیلی از کشورهای دیگر جهان را فتح کنند اما در زمینه زیتون رودبار باید به وظیفه ملی خود عمل کنیم، بزرگترهای این تجارت باید فروشندگان و تولید کنندگان زیتون رودبار را پرهیز دهند که برای سود بیشتر و سوء استفاده از فرصت ها، به نام باارزش زیتون رودبار لطمه نزنند، اعتماد سازی در صنعت غذا امر مهمی است یک اقتصاد دان مشهور به ما گفته است:
اگر رودباری ها متوجه نباشند که نام کالای مرغوب و مورد پسند جهانی صنعت غذا، لکه دار شود و اعتماد به کیفیت خدشه دار شود، دیگر به این آسانی ها نمی توان اعتماد سازی کرد، دست اندرکاران تجارت زیتون در رودبار باید دست به دست هم بدهند و مواظب باشند روغن زیتون چینی به عنوان روغن زیتون رودبار، مارک نخورد و به دست مصرف کننده نرسد، این سود آنی اقتصادی بدون تردید زیان جبران ناپذیری به دنبال دارد.