معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهور در گزارشی با اعلام اینکه روند سهم اشتغال بخش کشاورزی در برنامه چهارم توسعه سیری نزولی داشته است، گفت: عملکرد این بخش در خصوص تولید گندم (14.5 میلیون تن) در سال 1389 کمتر از هدف برنامه و حدود 92 درصد بوده است.

به گزارش خبرنگار مهر، در تازه ترین گزارش نظارتی معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهور از شش سال اجرای برنامه چهارمه توسعه در بخش کشاورزی و منابع طبیعی آمده است: کشورمان ایران از نظر وضعیت طبیعی به 6 کلان حوزه، 30 حوزه آبخیز اصلی و 1081 حوزه آبخیز فرعی تقسیم شده است.

از مجموع 164 میلیون هکتار مساحت کشور حدود 95-90 میلیون هکتار آن مربوط به مناطق کوهستانی و شیبدار و حوزه 74-69 میلیون هکتار آن مربوط به مناطق کم شیب و دشت‌ها می باشد که در گذشته دارای 18 میلیون هکتار جنگل، 90 میلیون هکتار مرتع و حدود 28 میلیون هکتار اراضی بیابانی و بیرون زدگی سنگی و فاقد پوشش گیاهی بوده است. اما براساس آخرین آمارهای منتشره، مساحت جنگل‌های کشور (با سطح تاج پوشش بالای 5٪) 14.2 میلیون هکتار برآورد شده است که 1.96 میلیون هکتار آن مربوط به جنگل‌های شمال است (شمال 87٪ تولیدی و 22٪ جنگل‌های حفاظتی، ‌حمایتی و ذخیره گاهی می‌باشد) و براساس تاج پوشش بالای 10٪، مساحت جنگل‌های کشور 11.75 میلیون هکتار برآورد شده و اراضی تحت پوشش بیشه زارها و درختچه‌ها نیز در حدود 2.5 میلیون هکتار می‌باشد.

بهره برداری (برداشت چوب) مجاز از جنگل‌های کشور در قالب طرح‌‌های جنگل‌داری، صرفاً از جنگل‌های شمال کشور صورت می‌گیرد. در برنامه‌های ا ول و دوم توسعه برداشت سالانه 2 تا 2.5 میلیون متر مکعب از این جنگل‌ها پیش بینی شده بود که عملکرد سالانه آن 1.7 میلیون متر مکعب اعلام شد. اما از برنامه سوم توسعه با تاکید بر حفاظت از جنگل‌ها و کاهش میزان برداشت، میزان عملکرد به 1.2 میلیون متر مکعب در 1380 رسید و در حال حاضر نیز این میزان به کمتر از 750 هزار مترمکعب تقلیل یافته است.

سیرتخریب جنگل ها و مراتع کشور نگران کننده است

وسعت مراتع کشور نیز براساس آخرین مطالعات، 86.3 میلیون هکتار برآورد شده که 70 میلیون هکتار آن ممیزی شده و برای 28 میلیون هکتار آن طرح تهیه شده که 15 میلیون هکتار آن برای اجرا واگذار شده است. اراضی بیابانی کشور نیز بالغ بر 32.5 میلیون هکتار است که از این میزان 19.5 میلیون هکتار تحت فرسایش بادی و حدود 6 میلیون هکتار آن را کانون‌‌های بحرانی فرسایش بادی و اراضی تحت تاثیر از آن، تشکیل می‌دهد.

همچنین برآوردها نشان می‌دهند از مجموع 136 میلیون هکتار عرصه‌های منابع طبیعی (منابع ملی) کشور، حدود 91 میلیون هکتار آن سیل خیز و به عبارتی در تولید رواناب‌های سطحی سریع نقش دارند به طوری که این عرصه‌ها سالانه بیش از 22 میلیارد متر مکعب رواناب مستقیم و سریع تولید می‌نمایند که این خود مبین استعداد فرسایش پذیری است. متوسط فرسایش خاک در سطح 125 میلیون هکتار از حوزه‌های آبخیز کشور حدود 30-25 تن در هکتار در سال (3 الی 4 برابر متوسط آسیا و 5 الی 6 برابر متوسط جهانی) و متوسط سالیانه رسوب گذاری حدود 10 تن در هکتار است در حالی که میزان این شاخص در جهان سالانه کمتر از 2 تن در هکتار می‌باشد.

به رغم اقدامات گسترده دولتی انجام شده، سیر تخریب جنگل‌ها و مراتع کشور همچنان نگران کننده بوده و بیابان‌زایی و فرسایش خاک نیز روندی صعودی دارد به نحوی که کشورمان از لحاظ فرسایش خاک رتبه اول جهان را دارد.

عملکرد دولت در بخش کشاورزی

در حوزه کشاورزی، در حال حاضر بیش از 185 میلیون هکتار در چرخه تولید محصولات کشاورزی قرار دارد. از این مقدار حدود 8 میلیون هکتار به صورت آبی و حدود 6.3 میلیون هکتار به صورت دیم و بقیه به صورت آیش آبی و دیم مورد بهره برداری دارند. در ارتباط با منابع آب نیز از 93 میلیارد متر مکعب منابع آب مصرفی کشور حدود 86 میلیارد متر مکعب (93 درصد) به حساب مصارف بخش کشاورزی منظور می‌گردد.

براساس شاخص‌هایی نظیر کشت محصولات تجاری یا تولید با هدف فروش،‌ کشاورزی ایران در دهه‌های اخیر گذار از کشاورزی معیشتی به تجاری را مورد توجه قرار داده است. در حال حاضر چالش اصلی این بخش، پیشرفت پایین تر از انتظار در کشاورزی تجاری است که از یک طرف روند خرد شدن و پراکندگی قطعات اراضی کشاورزی و از سوی دیگر زنجیره ناکارآمد تولید، فرآوری، حمل، توزیع و مصرف باعث کاهش کارایی کل نظام کشاورزی شده است.

مقایسه وضعیت تولید محصولات عمده زراعی ایران با سایر کشورها نشان می‌دهد امکان بهبود عملکرد در واحد سطح و در نتیجه افزایش تولید و دستیابی به اهداف خودکفایی به ویژه در محصولات اساسی وجود دارد. در خصوص محصولات باغی نیز با توجه به مزیت‌های موجود در کشور، ایران جزو تولید کنندگان عمده این محصولات در دنیا محسوب می‌شود. همچنین ظرفیت‌های مناسب و امکانات طبیعی و سرمایه گذاری‌های صورت گرفته سبب شده است وضعیت نسبتاً قابل قبولی در تولید محصولات دامی در کشور ایجاد شود.

با توجه به میزان بارندگی و پراکنش آن و علیرغم محدودیت شدید منابع آبی، راندمان آبیاری در کشور همچنان پایین است و با وجود پیشرفت‌های صورت گرفته در به کارگیری عامل و نهاده‌های جدید در فرآیند تولید بخش کشاورزی،‌ ساختار تولید در این بخش از لحاظ وضعیت مکانیزاسیون و به کارگیری تجهیزات و تکنولوژی‌های نوین با حد مطلوب فاصله نسبتاًً‌ زیادی دارد.

ارزش افزوده

در سال 1388 معادل 65132 میلیارد ریال و در سال 1389 به 70863 میلیارد ریال (به قیمت ثابت 1376) رسید که از رشد 88 درصدی نسبت به سال ماقبل برخوردار شده است. با نگاهی به ارقام عملکرد ملاحظه می‌شود متوسط رشد سالانه برنامه چهارم توسعه و سال 1389 حدود 5.1 درصد شده است.

اشتغال

روند سهم اشتغال بخش کشاورزی در برنامه چهارم توسعه سیری نزولی داشته و از 18.4 درصد در سال 1384 به 15.8 درصد در سال 1388 و 15.7 درصد در سال 1389 رسیده است. علت این کاهش را باید در جای خود مورد بررسی و واکاوی قرار داد، ولی آن چه مشخص است پدیده‌هایی مانند بروز خشکسالی‌ها، مکانیزه شدن فرآیندها و تغییرات در کشت کار، واردات و صادرات، قیمت محصولات کشاورزی و ... از جمله عواملی هستند که بر میزان اشتغال در این بخش تاثیر گذارند.

توسعه صادرات

هدف برنامه، افزایش صادرات محصولات کشاورزی با نرخ رشد 9.7 درصد در طول سال های مربوط، از 1.26 میلیارد دلار در سال پایه (1383)، به حداقل 2 میلیارد دلار بود که در مجموع پیش بینی شد کل صادرت بخش کشاورزی به میزان 8.38 میلیارد دلار برسد. عملکرد بخش تا پایان سال 88 در مجموع به 13.2 میلیارد دلار (157 درصد هدف) با 12.6 میلیون تن و با احتساب سال 1389 بالغ شده است.

سرمایه گذاری

از محل بودجه عمومی تا پایان برنامه مبلغ 30519 میلیارد ریال و تا پایان سال 1389 در مجموع 38235 میلیارد ریال از فصول مختل اعتباری به عنوان اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای، برای بخش کشاورزی پرداخت شده است. در این بین طرح‌های ذیل برنامه راهبری ساماندهی اراضی کشاورزی (طرح‌های موضوع آب و خاک) با 6698 میلیارد ریال بالاترین دریافت کننده اعتبارات بوده‌اند.

در طول سال‌های برنامه چهارم 16.2 درصد از تسهیلات بانکی به طرح‌های آب و کشاورزی، اختصاص یافته است که تفکیکی بین آنها از سوی بانک عامل و همچنین برای سایر موارد ارایه نشده است.

تولید

رسیدن به خودکفایی در محصولات اساسی ازجمله گندم، برنج، دانه‌های روغنی و چغندرقند، افزایش 7.07 میلیون تن در تولید محصولات مذکور (نسبت به سال 1382) هدف گذاری شده بود. به علاوه برای تامین خوراک دام و طیور به عنوان پشتوانه تولیدات دامی، اهداف افزایش تولید ذرت معادل 1.16 میلیون تن و علوفه 7.9 میلیون تن تعیین گردید.

 

 اهداف کمی برنامه در زیربخش‌های کشاورزی

بررسی روند تولید محصولات کشاورزی به عنوان یک شاخص کلیدی نشان می دهد که مقدار پیش بینی شده در برنامه به طور کامل تحقق یافته است به طوری که در سال 1389 نیز عملکرد آن نسبت به هدف مصوب سال 1388، به رقم 116 درصد دست یافت.

تولید محصولات زراعی طی سال 1389 معادل 7609 میلیون تن (16.5 میلیون تن بیش از هدف برنامه) بود. اما محصولات باغی به بیش از 17 میلیون تن (حدود 90 درصد هدف) رسید. وزارت جهاد کشاورزی طی سال 1389 در جهت تحقق سایر اهداف ماده قانونی با اجرای سیاست‌های حمایت از تولید محصولات اساسی و تامین منابع اعتباری مورد نیاز از طریق بانک‌ها و همچنین هدف گذاری در تولید گندم، ذرت و نباتات علوفه یا به نتایج مثبتی دست یافت همچنان که سقف تولید گوشت قرمز طی سال مذکور به میزان 933.6 هزار تن، تولید مرغ به میزان 1666 هزار تن، تخم مرغ 751 هزار تن و تولید شیر معادل 10.24 میلیون تن رسید. در خصوص محصولات شیلاتی شامل صید در آب‌های شمال و جنوب کشور و ناشی از پرورش آبزیان مجموعاً رقم 707 هزار تن (معادل 92.7 درصد هدف سال 88) تحقق یافت.

عملکرد بخش در خصوص تولید گندم (14.5 میلیون تن) در سال 1389 کمتر از هدف برنامه و حدود 92 د رصد بود و در خصوص ذرت، یونجه و سایر گیاهان علوفه‌ای به رقم 2.1 و 18.2 میلیون تن دست یافت که اندکی فراتر از هدف گذاری برنامه است. اما درباره دانه‌های روغنی و عملکرد آن آماری ارایه نکرده‌اند.

موضوع افزایش دو برابری فرآوری محصولات کشاورزی (ماده 18 قانون برنامه) ، خودکفایی در محصولات اساسی (گندم، جو، حبوبات و ...) و نوسازی باغات در اراضی شیبدار به میزان یک میلیون هکتار، توسعه تحقیقات کاربردی و ... تا پایان سال 1389 براساس اظهار وزارت جهاد کشاورزی اهداف مورد نظر تحقق پیدا کرده است.

بیمه محصولات کشاورزی

سطح پوشش بیمه‌ای در سال 1389 در بخش زارعت 41.2 درصد، بیمه دام در حدود 20 درصد، بیمه طیور 84 درصد، بیمه آبزیان 28 درصد، بیمه منابع طبیعی 52 درصد و بیمه باغات تا 48 درصد اهداف سال 1388 تحقق یافته است.

در زیر بخش زارعت در مجموع 4.2 میلیون هکتار از اراضی مزروعی کشور تحت پوشش بوده که بیشترین سطح آ مربوط به محصول گندم دیم با 1.7 میلیون هکتار بوده و در بین استان های کشور، استان خوزستان با 6785 هزار هکتار سطح بیمه، رتبه نخست سطح بیمه شده محصولات زراعی را به خود اختصاص داده است.

در حوزه بیمه محصولات، 204 عامل خسارت‌زا تحت پوشش بیمه است مهمترین آنها شامل خشکسالی، سرما، یخبندان، سیل و ... می‌باشند.

پیشنهادها

سرزمین پهناور ایران، سراسر نعمت و پتانسیل است خواه از جنبه نیروی انسانی که جوان و پویاست و خواه از نظر تنوع اقلیمی و اکولوژیکی این گستره متنوع با توجه به توانمندیش در تولید انواع محصولات کشاورزی و پروتئینی و برای تامین امنیت غذایی برای شهروندان، نیازمند اتخاذ تدابیر و سیاست‌های اصولی و کارشناسی با مشارکت همه ذینفعان است و به زودی می‌تواند توسعه همه جانبه را برای آحاد جامعه به ویژه روستائیان و کشاورزان زحمت کش و محروم فراهم نماید. برای رسیدن به اهداف برنامه‌های توسعه‌ای کشور در بخش می‌تون نکات زیر را مد نظر قرار داد.

1- فرهنگ سازی و آموزش شهروندان برای بهره برداری پایدار از منابع آب و خاک، منابع طبیعی و محیط زیست و در حوزه تخصصی آموزش بهره برداران، ترویج یافته ها و شیوه‌های نوین کشت و کار.

2- ساماندهی اجرای طرح‌های بخش کشاورزی و منابع طبیعی بر اساس حوزه‌های آبخیز.

3- توجه ویژه به اجرای طرح ها و برنامه‌های مرتبط با بهره برداری بهینه از منابع آب و خاک (نظیر توسعه سیستم‌های نوین آبیاری، تسطیح اراضی، ارتقاء، مکانیزاسیون و ...).

4- تهیه و تدوین برنامه های اجرایی مناسب برای تعدیل پدیده‌هایی نظیر خشکسالی و همچنین تسهیل و اصلاح ساز و کار بیمه محصولات متناسب با الگوی کشت هر منطقه.

5- حمایت از پروژه‌ها و طرح‌های تولیدی بخش، صنایع تبدیلی و تکمیلی مربوط با استفاده از مکانیزم اعطای تسهیلات کم بهره و همچنین اتخاذ راهکارهای مناسب برای به کارگیری خیل دانش‌آموختگان و فارغ‌التحصیلان بخش.

6- توجه ویژه به اجرای طرح‌ها و برنامه‌های مرتبط با جنگل، مرتع، آبخیزداری و بیابان زدایی در سطوح استانی و ملی به منظور حفظ پایداری و تامین سلامت جامعه.

7- بازنگری در طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای در دست اجرا اعم از ملی و استانی.