افشین اسماعیلی فر
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی اراک
بخش کشاورزی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه بخش غالب در اقتصاد ملی است. این بخش 45-90% تولید و 60-96% اشتغال جامعه را تشکیل می دهد، لذا رشد و توسعه این کشورها ارتباط نزدیکی با توسعه کلی بخش کشاورزی دارد. کشاورزی این قابلیت را دارد تا در پویایی توسعه پایدار یک کشور نقش بسیار مهمی ایفا نماید. این بخش در روند توسعه پایدار به دلیل تولید بخش مهمی از درآمد ملی و در برداشتن قسمت عمده ای از نیروی کار و سرمایه موجود در اقتصاد، نقش اساسی در جریان رشد و توسعه دارد. تولید بیشتر در بخش کشاورزی علاوه بر صرفه جویی ارزی ، توسعه سایر بخشهای اقتصادی را در پی خواهد داشت.
مفهوم توسعه پایدار:
توسعه پايدار يا Sustainable Development در حقيقت ايجاد تعادل ميان توسعه و محيط زيست است. در سال 1980 براي نخستين بار نام توسعه پايدار در گزارش سازمان جهاني حفاظت از منابع طبيعي (IUCN) آمد. اين سازمان در گزارش خود با نام استراتژي حفظ منابع طبيعي اين واژه را براي توصيف وضعيتي به كار برد كه توسعه نه تنها براي طبيعت مضر نيست، بلكه به ياري آن هم مي‌آيد. پايداري مي‌تواند چهار جنبه داشته باشد: پايداري در منابع طبيعي، پايداري سياسي، پايداري اجتماعي و پايداري اقتصادي. در حقيقت توسعه پايدار تنها بر جنبه زيست محيطي تمركز ندارد بلكه به جنبه‌هاي اجتماعي و اقتصادي آن هم توجه مي‌كند. توسعه پايدار محل تلاقي جامعه، اقتصاد و محيط زيست است. هرچند اين روزها بسياري از دولتمردان و فعالان زيست محيطي به دنبال رسيدن به توسعه پايدار هستند، اما برخي فعالان زيست محيطي اين گزينه را براي حفظ محيط زيست كافي نمي‌دانند. آنها معتقدند با توجه به روند استفاده از منابع تمام شونده و از بين بردن منابع در جهان واژه "توسعه پايدار" مناسب نيست و بايد از لفظ جايگزيني چون "پايداري توسعه" استفاده كرد تا اين مفهوم در ذهن تداعي نشود كه قرار است منابع جديدي توليد شود.
اهداف کشاورزی پایدار :
اهداف کشاورزی پایدار ارتباط نزدیکی با تعاریف آن دارد و در واقع جمع بندی این تعاریف می باشند. یک برنامه کشاورزی پایدار موفق در بر گیرنده هفت هدف زیر می باشد:
1-فراهم کردن امنیت غذایی همراه با افزایش کمی و کیفی آن ضمن در نظر گرفتن نیاز های نسلهای بعدی
2-حفاظت از منابع آب،خاک و منابع طبیعی
3-حفاظت از منابع انرﮊی در داخل و خارج از مزرعه
4- حفظ و بهبود سود آوری کشاورزان
5-حفظ نیروی حیات جامعه روستایی
6-حفظ تنوع زیستی
7- قابلیت پذیرش از سوی جامعه
البته اهداف مشابهی را برای کشاورزی پایدار قائل شده اند، ضمن اینکه ایجاد زیر ساخت های اجتماعی و اقتصادی پویا برای جوامع روستایی را نیز به این فهرست اضافه می نمایند. در کتاب باز آفرینی کشاورزی (پرتی،1996)، کشاورزی پایدار را عبارت از هر نوع نظام تولید مواد خوراکی یا الیاف می داند که به طور نظام یافته هدفهای زیر را دنبال می کند:
در آمیختن کامل تر فرآیندهای طبیعی از قبیل چرخه مواد غذایی، تثبیت ازت و روابط آفت – دشمن طبیعی با فرآیندهای تولید کشاورزی؛ کاهش کاربرد آن دسته از نهاده های غیر زراعی، بیرونی و تجدید نشدنی که قابلیت آنها برای وارد آوردن خسارت به محیط زیست یا صدمه زدن به بهداشت کشاورزان و مصرف کنندگان بسیار زیاد است و استفاده هدفدار تر از نهاد های باقی مانده جهت به حد اقل رساندن هزینه های متغییر ؛دسترسی منصفانه تر به منابع و فرصتهای تولید و پیشرفت در جهت دستیابی به شکل هایی از کشاورزی که از نظر اجتماعی عادلانه تر است؛ استفاده بسیار مولد تر از استعداد بالقوه زیست شناختی و ﮊنتیکی گونه های گیاهی و جانوری ؛ استفاده بسیار مولد از دانش و عملیات محلی، از جمله رهیافت های نو آورانه ای که هنوز دانشمندان آنها را کاملا درک نکرده اند یا کشاورزان به طور گسترده آنها را نپذیرفته اند؛ افزایش خود اتکایی در میان کشاورزان و روستاییان؛ تطبیق هرچه بیشتر الگوهای کشت و استعداد تولید، معضلات زیست محیطی اقلیم و چشم انداز طبیعت برای تضمین پایداری دراز مدت سطوح کنونی تولید؛ تولید سود آور و کارآمد با تاکید بر مدیریت تلفیقی مزرعه و حفاظت از خاک،آب ، انرﮊی و منایع زیستی.
هدف کشاورزی پایدار عبارت است از افزایش تنوع فعالیتها در مزرعه، همراه با افزایش پیوندها و فرآیندهای میان آنها. در کشاورزی پایدار محصولات فرعی یا ضایعات حاصل از یک جزء یا فعالیت، نهاده ای می شوند برای جزئی دیگر. از آنجا که فرایندهای طبیعی به طور فزاینده ای، جایگزین نهاده های بیرونی می شوند، تاثیر نهادهای بیرونی بر محیط زیست کاهش می یابد
هدف کشاورزی پایدار را حفظ سطوح ضروری تولید به منظور بر آورده کردن جمعیت در حال رشد جهان بدون تخریب محیط زیست می دانند که به مفهوم نگرانی برای ایجاد در آمد، ترویج سیاستهای مناسب و حفظ منابع طبیعی می باشد .
همه اهداف کشاورزی پایدار را در قالب پنج اصل کلی زیر می توان بیان کرد:
1-همسو نمودن فعالیت های کشاورزی با فرایندهای اکولوژیکی
2-بکارگیری فناوری ها مناسب و اتخاذ یک مدیریت صحیح و معقول در روند تولیدات کشاورزی
3-عدم بکارگیری نهاده ها و مواد شیمیایی که برای محیط زیست وسلامت بشر و حیوانات خطرناک هستند
4-افزایش تولید محصولات کشاورزی با بهره گیری از پتانسیل بیولوژیکی و ژنتیکی گونه های مختلف
5- استفاده صحیح از منابع و حفظ و احیای منابع تجدید شونده و غیر قابل تجدید
در توسعه پایدار کشاورزی، مؤلفه ها، شاخص ها و اهداف باید به موارد زیر منتهی شود :
-افزایش ارزش محصولات کشاورزی به ویژه محصولات کشورهای فقیر
-کاهش آثار زیست محیطی در بخش کشاورزی .
نقش كشاورزي پايدار در امنيت غذايي و رشد اقتصادي و ارتباط آن با توسعه پایدار:
كشاورزي پايدار از اركان مهم دسترسي به امنيت غذايي و حفظ آن با تكيه بر حفظ پايداري محيط زيست و سلامت آن مي باشد. در اين سيستم حداقل نهاده ها و سموم شيميايي در جهت به دست آوردن عملكرد مطلوب بكار مي رود. بنحوي كه كمترين تاثير سوء به محيط زيست وارد آيد و مهمتر از آن ميزان توليد در گذر زمان نقصان نيابد و در نهايت امنيت غذايي تامین گردد. مادامي كه كشاورزي سودآور بوده و مقدار هزينه ها و ميزان توليد در گذر زمان متناسب باشد علاوه بر توليد كمي و كيفي مطلوبتر محصولات، رضايتمندي قشر توليد كننده هم تامين شده و همراه با ارائه و ايجاد زير ساختهاي اقتصادي، فرهنگي، بهداشتي واجتماعي در روستاها، فرايند توسعه همه جانبه اين مناطق محقق مي شود، تا علاوه بر تامين رفاه و رضايتمندي اين قشر از جامعه از مهاجرت بي رويه به سمت شهرها جلوگيري شده و سنگر مهم توليد و تامين استقلال كشورها نيز حفظ شود.
از آنجا كه توليد در بخش كشاورزي در پنج بستر زمين، نيروي كار، سرمايه، مديريت و نهاده روي مي دهد در اولين گام بايد در حفظ زمين هاي كشاورزي بعنوان ميراث مشترك همه نسلها همت گمارد و اين امانت را سالم به نسلهاي بعد هديه كرد و آنرا از تهديداتي نظير تغيير كاربري اراضي كشاورزي به مناطق مسكوني و صنعتي، فرايند بيابان زايي، كاهش كيفيت و حاصلخيزي خاك، تصرف عرصه ها و بوته كني و چراي مفرط در اثر بهره برداري هاي رقابتي دامداران از مراتع ،در امان داشت. همچنين با بكارگيري روشهاي نوين كشاورزي با مصرف نهادههاي طبيعي و غير شيميايي و در نتيجه توليد محصولات سالمتر با خواص كمي وكيفي مطلوبتر و ارتقائ سطح استاندارد فراوردههاي غذايي علاوه بر مصرف داخلي سهمي را در صادرات به ساير كشورها در بازارهاي جهاني بدست آورد. بنابراين با افزايش درآمد ناشي از فعاليتهاي توليدي در اين بخش علاوه بر ايجاد و حفظ اشتغال پايدار و استفاده بهينه از اين منابع تجديدپذير؛ دسترسي به غذا را براي آحاد جامعه و حفظ امنيت غذايي و ارتقاي سطح زندگي ساكنين مناطق محروم همراه با حمايتهاي دولتي در احداث و گسترش امكانات فرهنگي، بهداشتي، اجتماعي و اقتصادي و صنايع تبديلي مرتبط با محصولات توليدي فراهم آورد. بدیهی است کاهش وابستگی روستاها به شهرهای همجوار با توسعه امکانات اقتصادی، خدماتی و رفاهی، تاثیر بسزایی در تثبیت جمعیت روستاها و ایجاد انگیزه تولید و به تبع آن ایجاد اشتغال و ثروت و پایداری آن داشته و با ایجاد تعاونی ها و تشکلهای وابسته به این بخش فرایند تولید و عرضه محصولات را سامان داد تا از پی آن رضایتمندی کشاورزان و خریداران را با حذف واسطه ها و تعیین قیمت عادلانه فراهم آورد.
نتیجه گیری:
کشاورزی پایدار یک فرایند بیولوژیکی است و سعی در تقلید کردن از خصوصیات کلیدی یک اکوسیستم طبیعی دارد ولی عملکرد حداکثر از اهداف آن است . کشاورزی پایدار باعث پیچیدگی اکویستم زراعی می شود ، کارایی چرخش عناصر غذایی در این نوع کشاورزی افزایش می یابد و از خورشید به عنوان منبع اصلی انرژی برای به حرکت درآوردن سیستم ،بهره برداری مطلوب می شود.از این منظر و با روند سياست‌هاي اجرايي دولت و حمايت بخش هاي خصوصي رسيدن به توسعه پايدار، افزايش بهره‌وري منابع، كاهش هزينه توليد و كاهش تورم، كاهش اختلاف طبقاتي، افزايش درآمد و سطح زندگي كشاورزان و روستاييان، حفظ منابع آب و خاك و پوشش گياهي، توسعه صادرات، بهبود و توسعه صنايع غذايي، رقابت پذيري اقتصادي توليد با كشورهاي خارج، پايداري امنيت غذايي و گسترش عدالت اجتماعي به ظهور خواهد رسید.
منابع:
1. ازكيا. مصطفي.1381. جامعه شناسي توسعه و توسعه نيافتگي روستايي ايران. انتشارات اطلاعات. تهران. ايران.
2. ببران. صديقه. 1382. سند اجلاس جهاني توسعه پايدار ژهانسبورگ 2002. ترجمه. كميته ملي توسعه پايدار. سازمان حفاظت محيط زيست.123ص.
3. رنجبر. رحمان. بررسي نحوه تعامل امنيت غذايي با امنيت ملي. 1384. فصلنامه نظام مهندسي كشاورزي و منابع طبيعي. سال سوم. شماره نهم. صفحه61-69.
4. محسني. سيد حسين. 1385. كشاورزي ارگانيك مسيري سبز رو به آينده. ماهنامه مروج. معاونت ترويج و نظام بهره برداري. وزارت جهاد كشاورزي. شماره65. تهران. ايران.
5. نيك خلق. علي اكبر. 1381. جامعه شناسي روستايي. انتشارات چاپخش. تهران. ايران.
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی اراک
بخش کشاورزی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه بخش غالب در اقتصاد ملی است. این بخش 45-90% تولید و 60-96% اشتغال جامعه را تشکیل می دهد، لذا رشد و توسعه این کشورها ارتباط نزدیکی با توسعه کلی بخش کشاورزی دارد. کشاورزی این قابلیت را دارد تا در پویایی توسعه پایدار یک کشور نقش بسیار مهمی ایفا نماید. این بخش در روند توسعه پایدار به دلیل تولید بخش مهمی از درآمد ملی و در برداشتن قسمت عمده ای از نیروی کار و سرمایه موجود در اقتصاد، نقش اساسی در جریان رشد و توسعه دارد. تولید بیشتر در بخش کشاورزی علاوه بر صرفه جویی ارزی ، توسعه سایر بخشهای اقتصادی را در پی خواهد داشت.
مفهوم توسعه پایدار:
توسعه پايدار يا Sustainable Development در حقيقت ايجاد تعادل ميان توسعه و محيط زيست است. در سال 1980 براي نخستين بار نام توسعه پايدار در گزارش سازمان جهاني حفاظت از منابع طبيعي (IUCN) آمد. اين سازمان در گزارش خود با نام استراتژي حفظ منابع طبيعي اين واژه را براي توصيف وضعيتي به كار برد كه توسعه نه تنها براي طبيعت مضر نيست، بلكه به ياري آن هم مي‌آيد. پايداري مي‌تواند چهار جنبه داشته باشد: پايداري در منابع طبيعي، پايداري سياسي، پايداري اجتماعي و پايداري اقتصادي. در حقيقت توسعه پايدار تنها بر جنبه زيست محيطي تمركز ندارد بلكه به جنبه‌هاي اجتماعي و اقتصادي آن هم توجه مي‌كند. توسعه پايدار محل تلاقي جامعه، اقتصاد و محيط زيست است. هرچند اين روزها بسياري از دولتمردان و فعالان زيست محيطي به دنبال رسيدن به توسعه پايدار هستند، اما برخي فعالان زيست محيطي اين گزينه را براي حفظ محيط زيست كافي نمي‌دانند. آنها معتقدند با توجه به روند استفاده از منابع تمام شونده و از بين بردن منابع در جهان واژه "توسعه پايدار" مناسب نيست و بايد از لفظ جايگزيني چون "پايداري توسعه" استفاده كرد تا اين مفهوم در ذهن تداعي نشود كه قرار است منابع جديدي توليد شود.
اهداف کشاورزی پایدار :
اهداف کشاورزی پایدار ارتباط نزدیکی با تعاریف آن دارد و در واقع جمع بندی این تعاریف می باشند. یک برنامه کشاورزی پایدار موفق در بر گیرنده هفت هدف زیر می باشد:
1-فراهم کردن امنیت غذایی همراه با افزایش کمی و کیفی آن ضمن در نظر گرفتن نیاز های نسلهای بعدی
2-حفاظت از منابع آب،خاک و منابع طبیعی
3-حفاظت از منابع انرﮊی در داخل و خارج از مزرعه
4- حفظ و بهبود سود آوری کشاورزان
5-حفظ نیروی حیات جامعه روستایی
6-حفظ تنوع زیستی
7- قابلیت پذیرش از سوی جامعه
البته اهداف مشابهی را برای کشاورزی پایدار قائل شده اند، ضمن اینکه ایجاد زیر ساخت های اجتماعی و اقتصادی پویا برای جوامع روستایی را نیز به این فهرست اضافه می نمایند. در کتاب باز آفرینی کشاورزی (پرتی،1996)، کشاورزی پایدار را عبارت از هر نوع نظام تولید مواد خوراکی یا الیاف می داند که به طور نظام یافته هدفهای زیر را دنبال می کند:
در آمیختن کامل تر فرآیندهای طبیعی از قبیل چرخه مواد غذایی، تثبیت ازت و روابط آفت – دشمن طبیعی با فرآیندهای تولید کشاورزی؛ کاهش کاربرد آن دسته از نهاده های غیر زراعی، بیرونی و تجدید نشدنی که قابلیت آنها برای وارد آوردن خسارت به محیط زیست یا صدمه زدن به بهداشت کشاورزان و مصرف کنندگان بسیار زیاد است و استفاده هدفدار تر از نهاد های باقی مانده جهت به حد اقل رساندن هزینه های متغییر ؛دسترسی منصفانه تر به منابع و فرصتهای تولید و پیشرفت در جهت دستیابی به شکل هایی از کشاورزی که از نظر اجتماعی عادلانه تر است؛ استفاده بسیار مولد تر از استعداد بالقوه زیست شناختی و ﮊنتیکی گونه های گیاهی و جانوری ؛ استفاده بسیار مولد از دانش و عملیات محلی، از جمله رهیافت های نو آورانه ای که هنوز دانشمندان آنها را کاملا درک نکرده اند یا کشاورزان به طور گسترده آنها را نپذیرفته اند؛ افزایش خود اتکایی در میان کشاورزان و روستاییان؛ تطبیق هرچه بیشتر الگوهای کشت و استعداد تولید، معضلات زیست محیطی اقلیم و چشم انداز طبیعت برای تضمین پایداری دراز مدت سطوح کنونی تولید؛ تولید سود آور و کارآمد با تاکید بر مدیریت تلفیقی مزرعه و حفاظت از خاک،آب ، انرﮊی و منایع زیستی.
هدف کشاورزی پایدار عبارت است از افزایش تنوع فعالیتها در مزرعه، همراه با افزایش پیوندها و فرآیندهای میان آنها. در کشاورزی پایدار محصولات فرعی یا ضایعات حاصل از یک جزء یا فعالیت، نهاده ای می شوند برای جزئی دیگر. از آنجا که فرایندهای طبیعی به طور فزاینده ای، جایگزین نهاده های بیرونی می شوند، تاثیر نهادهای بیرونی بر محیط زیست کاهش می یابد
هدف کشاورزی پایدار را حفظ سطوح ضروری تولید به منظور بر آورده کردن جمعیت در حال رشد جهان بدون تخریب محیط زیست می دانند که به مفهوم نگرانی برای ایجاد در آمد، ترویج سیاستهای مناسب و حفظ منابع طبیعی می باشد .
همه اهداف کشاورزی پایدار را در قالب پنج اصل کلی زیر می توان بیان کرد:
1-همسو نمودن فعالیت های کشاورزی با فرایندهای اکولوژیکی
2-بکارگیری فناوری ها مناسب و اتخاذ یک مدیریت صحیح و معقول در روند تولیدات کشاورزی
3-عدم بکارگیری نهاده ها و مواد شیمیایی که برای محیط زیست وسلامت بشر و حیوانات خطرناک هستند
4-افزایش تولید محصولات کشاورزی با بهره گیری از پتانسیل بیولوژیکی و ژنتیکی گونه های مختلف
5- استفاده صحیح از منابع و حفظ و احیای منابع تجدید شونده و غیر قابل تجدید
در توسعه پایدار کشاورزی، مؤلفه ها، شاخص ها و اهداف باید به موارد زیر منتهی شود :
-افزایش ارزش محصولات کشاورزی به ویژه محصولات کشورهای فقیر
-کاهش آثار زیست محیطی در بخش کشاورزی .
نقش كشاورزي پايدار در امنيت غذايي و رشد اقتصادي و ارتباط آن با توسعه پایدار:
كشاورزي پايدار از اركان مهم دسترسي به امنيت غذايي و حفظ آن با تكيه بر حفظ پايداري محيط زيست و سلامت آن مي باشد. در اين سيستم حداقل نهاده ها و سموم شيميايي در جهت به دست آوردن عملكرد مطلوب بكار مي رود. بنحوي كه كمترين تاثير سوء به محيط زيست وارد آيد و مهمتر از آن ميزان توليد در گذر زمان نقصان نيابد و در نهايت امنيت غذايي تامین گردد. مادامي كه كشاورزي سودآور بوده و مقدار هزينه ها و ميزان توليد در گذر زمان متناسب باشد علاوه بر توليد كمي و كيفي مطلوبتر محصولات، رضايتمندي قشر توليد كننده هم تامين شده و همراه با ارائه و ايجاد زير ساختهاي اقتصادي، فرهنگي، بهداشتي واجتماعي در روستاها، فرايند توسعه همه جانبه اين مناطق محقق مي شود، تا علاوه بر تامين رفاه و رضايتمندي اين قشر از جامعه از مهاجرت بي رويه به سمت شهرها جلوگيري شده و سنگر مهم توليد و تامين استقلال كشورها نيز حفظ شود.
از آنجا كه توليد در بخش كشاورزي در پنج بستر زمين، نيروي كار، سرمايه، مديريت و نهاده روي مي دهد در اولين گام بايد در حفظ زمين هاي كشاورزي بعنوان ميراث مشترك همه نسلها همت گمارد و اين امانت را سالم به نسلهاي بعد هديه كرد و آنرا از تهديداتي نظير تغيير كاربري اراضي كشاورزي به مناطق مسكوني و صنعتي، فرايند بيابان زايي، كاهش كيفيت و حاصلخيزي خاك، تصرف عرصه ها و بوته كني و چراي مفرط در اثر بهره برداري هاي رقابتي دامداران از مراتع ،در امان داشت. همچنين با بكارگيري روشهاي نوين كشاورزي با مصرف نهادههاي طبيعي و غير شيميايي و در نتيجه توليد محصولات سالمتر با خواص كمي وكيفي مطلوبتر و ارتقائ سطح استاندارد فراوردههاي غذايي علاوه بر مصرف داخلي سهمي را در صادرات به ساير كشورها در بازارهاي جهاني بدست آورد. بنابراين با افزايش درآمد ناشي از فعاليتهاي توليدي در اين بخش علاوه بر ايجاد و حفظ اشتغال پايدار و استفاده بهينه از اين منابع تجديدپذير؛ دسترسي به غذا را براي آحاد جامعه و حفظ امنيت غذايي و ارتقاي سطح زندگي ساكنين مناطق محروم همراه با حمايتهاي دولتي در احداث و گسترش امكانات فرهنگي، بهداشتي، اجتماعي و اقتصادي و صنايع تبديلي مرتبط با محصولات توليدي فراهم آورد. بدیهی است کاهش وابستگی روستاها به شهرهای همجوار با توسعه امکانات اقتصادی، خدماتی و رفاهی، تاثیر بسزایی در تثبیت جمعیت روستاها و ایجاد انگیزه تولید و به تبع آن ایجاد اشتغال و ثروت و پایداری آن داشته و با ایجاد تعاونی ها و تشکلهای وابسته به این بخش فرایند تولید و عرضه محصولات را سامان داد تا از پی آن رضایتمندی کشاورزان و خریداران را با حذف واسطه ها و تعیین قیمت عادلانه فراهم آورد.
نتیجه گیری:
کشاورزی پایدار یک فرایند بیولوژیکی است و سعی در تقلید کردن از خصوصیات کلیدی یک اکوسیستم طبیعی دارد ولی عملکرد حداکثر از اهداف آن است . کشاورزی پایدار باعث پیچیدگی اکویستم زراعی می شود ، کارایی چرخش عناصر غذایی در این نوع کشاورزی افزایش می یابد و از خورشید به عنوان منبع اصلی انرژی برای به حرکت درآوردن سیستم ،بهره برداری مطلوب می شود.از این منظر و با روند سياست‌هاي اجرايي دولت و حمايت بخش هاي خصوصي رسيدن به توسعه پايدار، افزايش بهره‌وري منابع، كاهش هزينه توليد و كاهش تورم، كاهش اختلاف طبقاتي، افزايش درآمد و سطح زندگي كشاورزان و روستاييان، حفظ منابع آب و خاك و پوشش گياهي، توسعه صادرات، بهبود و توسعه صنايع غذايي، رقابت پذيري اقتصادي توليد با كشورهاي خارج، پايداري امنيت غذايي و گسترش عدالت اجتماعي به ظهور خواهد رسید.
منابع:
1. ازكيا. مصطفي.1381. جامعه شناسي توسعه و توسعه نيافتگي روستايي ايران. انتشارات اطلاعات. تهران. ايران.
2. ببران. صديقه. 1382. سند اجلاس جهاني توسعه پايدار ژهانسبورگ 2002. ترجمه. كميته ملي توسعه پايدار. سازمان حفاظت محيط زيست.123ص.
3. رنجبر. رحمان. بررسي نحوه تعامل امنيت غذايي با امنيت ملي. 1384. فصلنامه نظام مهندسي كشاورزي و منابع طبيعي. سال سوم. شماره نهم. صفحه61-69.
4. محسني. سيد حسين. 1385. كشاورزي ارگانيك مسيري سبز رو به آينده. ماهنامه مروج. معاونت ترويج و نظام بهره برداري. وزارت جهاد كشاورزي. شماره65. تهران. ايران.
5. نيك خلق. علي اكبر. 1381. جامعه شناسي روستايي. انتشارات چاپخش. تهران. ايران.
نظر شما